Startpagina / Samenvattingen / Culturele perspectieven op het klimaatdebat / niet-menselijke-gagliano-noordzee

Klimaatfictie - Barbara Fraipont 'De stem van zeeën, planten en dieren. Over klimaatfictie, -wetenschap en -politiek (De reactor 11 aug 2021)

Q: Welke romans categoriseren Craps en Mertens onder 'klimaatfictie'?

Vooral romans waarin klimaatveranderingen nadrukkelijk aan bod komen: - omdat er sprake is v vloedgolven en andere klimaatcatastrofes, zoals in Vloed (2012) van Roderik Six - of omdat er expliciet wordt gereflecteerd op het klimaat, zoals in Lieke Marsmans Het tegenovergestelde van een mens (2017)

Q: Craps en Mertens stellen vast dat klimaatthematiek ook aan bod komt in Nederlandstalige poëzie en theater

- de voorstelling Tenzij je een beter plan hebt (2017) v Anoek Nuyens - gedichtenbundel Hoe ik een bos begon in mijn badkamer (2017) van Maartje Smits

Q: Recenter schaarde recensent Sander Becker deze romans onder klimaatfictie:

- Klifi van Adriaan van Dis (2021) - Vichy van Jan-Willem Anker (2017) - Onder het ijs van Ellen de Bruin (2018) - Becker stelt dat Renate Dorrestein met haar roman W eerwater (2015) een pionierspositie inneemt in het genre

Q: Andere boeken behandelen gelijkaardige onderwerpen zijdelings of gedeeltelijk, vb

- Boven is het stil (2006) - roman van Gerbrand Bakker, waarin de natuur en het weer alom-tegenwoordig zijn. - Offerlam (2020) - dichtbundel v Dominique de Groen. Hierin pakt de dichteres het kapitalisme en zijdelings t klimaatprobleem aan.

Q: Dit essay v B Fraipont worden enkele recentere fictionele teksten verkend die vanuit een ecokritsich standpunt ook als klimaatliteratuur zouden kunnen worden aangeduid

Hierbij hanteert Barbara Fraipont een bredere definitie dan de eerder genoemde ivm 'klimaatfictie': - Klimaat- of ecogeoriënteerde teksten geven bijzondere aandacht aan de natuur, de dieren of de planeet - en kaarten evenzeer ecologische vraagstukken aan als kwesties rond dierenleed, - maar niet per se vanuit een apocalyptisch wereldbeeld.

43 belangrijke vragen over Klimaatfictie - Barbara Fraipont 'De stem van zeeën, planten en dieren. Over klimaatfictie, -wetenschap en -politiek (De reactor 11 aug 2021)

Wat stelden de literatuurwetenschappers Stef Craps + Mahlu Mertens naar aanleiding vd Arkprijsuitreiking vh Vrije Woord 2019?

Zij stelden dat er nog geen of nauwelijks 'klimaatfictie' is in de Lage Landen in vgl met het boomende fenomeen in het Engelse en Duitse taalgebied (cli-fi)

De vraag is wat er precies onder 'klimaatfictie' of 'klimaatliteratuur' begrepen dient te worden.

Sinds nov 2019 - lemma 'klimaatfictie' in hetNederlandstalige Algemeen Letterkundig Lexicon.

Klimaatfictie (DBNL):

fictie die handelt over de belangrijke rol die klimaatveranderingen spelen in onze wereld (Eng. Cli-fi) en heeft vooral betrekking op (Engelstalige) dystopische en sciencefictionverhalen

Welke romans categoriseren Craps en Mertens onder 'klimaatfictie'?

Vooral romans waarin klimaatveranderingen nadrukkelijk aan bod komen:

- omdat er sprake is v vloedgolven en andere klimaatcatastrofes,
zoals in Vloed (2012) van Roderik Six

- of omdat er expliciet wordt gereflecteerd op het klimaat, zoals in
Lieke Marsmans Het tegenovergestelde van een mens (2017)

Lieke Marsman - Het tegenovergestelde van een mens

- er wordt expliciet gereflecteerd op het klimaat,
- maar deze hybride roman behandelt ook de
identiteitsproblematiek in relatie tot ontbossing en dierenwelzijn

Craps en Mertens stellen vast dat klimaatthematiek ook aan bod komt in Nederlandstalige poëzie en theater

- de voorstelling Tenzij je een beter plan hebt (2017) v Anoek Nuyens
- gedichtenbundel Hoe ik een bos begon in mijn badkamer (2017)
van Maartje Smits

Recenter schaarde recensent Sander Becker deze romans onder klimaatfictie:

- Klifi van Adriaan van Dis (2021)
- Vichy van Jan-Willem Anker (2017)
- Onder het ijs van Ellen de Bruin (2018)

- Becker stelt dat Renate Dorrestein met haar roman Weerwater
(2015) een pionierspositie inneemt in het genre

Andere boeken behandelen gelijkaardige onderwerpen zijdelings of gedeeltelijk, vb

- Boven is het stil (2006) - roman van Gerbrand Bakker, waarin de
natuur en het weer alom-tegenwoordig zijn.

- Offerlam (2020) - dichtbundel v Dominique de Groen. Hierin pakt
de dichteres het kapitalisme en zijdelings t klimaatprobleem aan.

Deze Nederlandstalige boeken attenderen ons hoe dan ook op de klimaatkwestie en de onevenwichtige omgang vd mens met de natuur en de dieren. Dit gebeurt in literatuur niet enkel door doemscenario's vd wereld te projecteren. Hoe nog meer volgens Fiep Bedegom (2017)?

Door 'het verlangen op [te] wekken naar een leven dat niet zonder meer tegengesteld is aan het voortbestaan vd wereld, maar er op de een of andere manier mee samenvalt'.

Dit essay v B Fraipont worden enkele recentere fictionele teksten verkend die vanuit een ecokritsich standpunt ook als klimaatliteratuur zouden kunnen worden aangeduid

Hierbij hanteert Barbara Fraipont een bredere definitie dan de eerder genoemde ivm 'klimaatfictie':

- Klimaat- of ecogeoriënteerde teksten geven bijzondere aandacht
aan de natuur, de dieren of de planeet
- en kaarten evenzeer ecologische vraagstukken aan als kwesties
rond dierenleed,
- maar niet per se vanuit een apocalyptisch wereldbeeld.

Bep hedendaagse schrijvers en denkers verkennen en verbeelden dergelijke kwesties explicieter dan voordien en nemen in toenemende mate afstand van het nog heersende antropocentrische wereldbeeld.

In hun teksten decentraliseren ze het menselijk perspectief en dwingen ze ons om anders naar de natuur en de dieren te kijken

Wat beogen deze alternatieve denkwijzen en verbeeldingen?

Een verbetering en bloei v onze hele leefwereld door
niet alleen menselijk leven maar ook niet-menselijke levensvormen in acht te nemen, ze een stem te geven en op die manier te betrekken in t maatschappelijk debat.

De dieren- en plantenwereld an sich

Engagement + empathie
Klimaatgeoriënteerde teksten zoeken een balans tussen

engagement voor het klimaat en de natuur enerzijds
en empathie voor de ander (voor wat of wie anders is) anderzijds

Dat engagement en die empathie blijven niet beperkt tot de medemens maar breidden zich uit naar andere soorten: niet-menselijke dieren, natuurelementen als de zee, planten etc

De hier besproken teksten hebben niets te maken met allegorische dieren (vb George Orwell Animal Farm - 1945. P. Verhelsts Geschiedenis van een berg - 2006), noch met fantastisch sprekende planten als in Alice in Wonderland (1865).

De hier besproken werken hebben wel een aandeel in:

1. het ondermijnen v gevestigde tegenstellingen tussen mens en
dier/plant

2. en in het herbeschouwen v vaste denkkaders over de
machtspositie vd mens tov de natuur en dieren.

Hierbij wil B Fraipont kijken naar authentieke en 'werkelijke' dialogen en relaties met andere dieren en natuurentiteiten, die op ervaringskennis berusten, zowel in fictieve als niet-fictieve teksten

In welk opzicht geven andere levensvormen in deze teksten blijk van een sterke agency?

In deze teksten fungeren andere levensvormen als volwaardige actoren die in hun eigenheid gerespecteerd en voor zichzelf beschouwd worden.

Deze andere levensvormen worden niet meer als metafoor of troop voor de mens of de menselijke samenleving gebruikt.

B Fraipont wil deze agency van andere levensvormen (die fungeren als actoren) illustreren ahv vier recente boeken die zeer uiteenlopend zijn qua genre maar die allemaal een stem geven aan natuurentiteiten of andere levende wezens dan de mens

fictieboeken waarin filosofisch-essayistische en documentaire elementen opduiken:

1- de verzamelbundel Zwemlessen voor later. Klimaatpoëzie (2020)
2- de roman Uit het leven van een hond (2009) v Sander Kollaard

twee non-fictie boeken waarin narratieve en poëtische strategieën een belangrijke rol spelen:

3- het essayboek De stem van de Noordzee. Een pleidooi voor
vloeibaar denken (2020)
4- de studie De stem vd plant. Fascinerende ontmoetingen met
planten (2019) v Monica Gagliano

In elk vd 4 boeken doorkruisen engagement, dier0 en/of plantkunde en fictie elkaar.

Het essayboek de stem van de Noordzee komt voort uit een initiatief v De Ambassade van de Noordzee, een in 2018 opgericht collectief dat denkers en doeners uitnodigt om een politieke 'stem te geven aan de zee en haar bewoners'

Het boek vertrekt vanuit het idee vd filosoof Bruno Latour dat mensen en niet-menselijke wezens alsook dingen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn en elkaar beïnvloeden

In t begin vh booklet Latour uit dat er drie verschillende esthetica's moeten worden samengevoegd om de politieke stem vd Noordzee te horen: die vd wetenschap, die vd politiek en die vd kunsten.

Vanuit een respectievelijk sociologisch, filosofisch en juridisch standpunt belichten Evanne Nowak, Eva Meijer en Laura Burgers de verhoudingen tussen deze drie esthetica's

Nowak - waarom rouwrituelen?

Om een we verbinding te voelen met 'de kwetsbaarheid van al t niet-menselijke om ons heen' kunnen we rouwrituelen ontwikkelen 'die plekken, landschappen, planten en mineralen centraal stellen'

(zoals de recente begrafenis ve gletsjer in IJsland of de Remembrance Day for Lost Species')

Dergelijke rouwpraktijken kunnen ons helpen opnieuw te voelen en te luisteren naar die vele 'andere levende en niet-levende wezens' waarvan we ons afhankelijk moeten 'durven voelen'

Het gaat er om dat we onze emoties over ecologisch verlies serieus nemen en ze omzetten in 'politieke solidariteitsgevoelens' met al die niet-menselijke anderen.

Wat is de cruciale vraag vh essay van Eva Meijer?

'wat betekent het om een gesprek te voeren met iemand die geen mens is?'

Eva Meijer verkent manieren om in gesprek te gaan met de zee.

Eva Meijer suggereert andere manieren dan de mensentaal om een ander, niet-menselijk wezen te leren kennen. (onduidelijk hoe)

we kunnen niet in gesprek gaan met de zee zoals met een individu, maar wel onderzoeken 'hoe een zee relaties vormt' om zo nieuwe 'landkaarten' te ontwikkelen en met de zee te gaan denken.

wat die landkaarten inhouden laat Meijer oningevuld

Meijer spoort ons aan om net als de zee vloeibaar, niet rechtlijnig, maar cyclisch alsook metamorfoserend te worden, door open te staan voor 'de wijsheid v andere perspectieven'

'Leren met en vd zee' is vlgns Meijer v essentieel belang 'voor ons eigen voortbestaan en dat v andere waterwezens' die we ook zijn.

3e essay van juriste Laura Burgers:

geeft een historische blik op zeerecht dat in zijn huidige staat
'boven alles een mensenzaak' is: de zee zelf heeft geen rechten

dit heeft alles te maken met het feit dat de zee geen subject is (zoals ook Meijer betoogt) maar louter als een object wordt beschouwd

Daardoor kan t niet als moreel subject of rechtspersoon w erkend.

Ipv rechtspersoonlijkheid, suggereert Burgers dat de term standing v Christopher Stone mss gepaster zou zijn. Waarom?

Gepaster in de zin dat het 'natuurgebieden, rivieren, bomen' ontvankelijk zou stellen om effectieve natuurbescherming te krijgen los van een menselijk subject.

Wat is volgens Laura Burgers een mogelijkheid om de Noordzee binnen de kaders van ons rechtssysteem te vatten? En waarom?

Rechtspersoonlijkheid. Om zodoende de samenleving te beïnvloeden.

Wat illustreert het gedicht 'Belangenverstrengeling' v Tsjaad Bruinja (toen dichter des vaderlands) aan het einde vh boek?

In dit gedicht is denkbeeldig spraken van 'de raad v verbondenheid v al het menselijke met het niet-menselijke'

Door ons politieke systeem als relationeel te zien met het niet-menselijke, wordt in de hele essaybundel sterk gesuggereerd dat de Noordzee daadwerkelijk een stem zou kunnen krijgen en dat je daarmee zou kunnen converseren.

(concrete invulling blijft uit - gedachte dat dit v onszelf afhangt)

Studie De stem vd plant van Monica Gagliano (hoogleraar)

Giet wetenschappelijk OZ naar de evolutionaire ecologie in een verhaal over haar engagement met de plantenwereld.

Hier krijgen gesprekken en ontmoetingen met planten concreter gestalte. (geen verzonnen narratief maar nauwgezette observatie).

Deze verhalen beogen een samenwerking tussen mens en plant en dus een gemengde schrijfstijl die ze 'plantenschrift' noemt.

Ze gaat in gesprek met sjamanen en plaaggeesten om het plantenrijk en haar wetenschappelijke experimenten met planten beter te doorgronden.

(niet om functionele kennis, maar om de planten zelf te leren kennen en begrijpen)
-----------------------------------------------------------
ik: verhoudt zich tot Foon v Marente de Moor

Gagliana beoogt een 'werkelijke plantenrevolutie' waarbij planten niet meer als bruikbare dingen worden beschouwd als in de plantenbiotechnologie, maar 'soevereine wezens met eigen leven'

Ze gaat terug naar Aristoteles en toont aan dat we planten buiten het domein vh zintuiglijke leven plaatsen op grond van zijn invloedrijke idee dat gevoelloosheid het belangrijkste criterium is om planten v dieren en mensen te onderscheiden

Hoe probeert Gagliana onze onbewuste kennis over planten kenbaar te maken of het onzichtbare zichtbaar?

(zoals de stem vd ayahuma, de geest vd kanonskogelboom na een sjamanistisch ritueel haar duidelijk had gemaakt: 'Niets is echter vast; alles fluctueert, verandert, ontwikkelt zich')

Door afstand te nemen v schijnideeën + vd conventionele wetenschap.

Door haar minutieus gedetailleerde experimenten, zoals met het kruidje-roer-me-niet, laat ze daarnaast zien dat planten cognitie hebben en ook contact met ons zoeken en op ons reageren.

Ze reikt bijgevolg het idee aan van 'non-hiërarchische co-participatie [of] communicatieruimte'

-------------------------------------------------
de erkenning dat planten v ons verschillen is dus belangrijk. Ook Eva Meijer wees hierop in haar essay.

Toch dien je volgens Gagliano die verschillen te 'ontleren' om opnieuw te kunnen kijken en andere vragen te stellen

'vragen die niet hoeven te worden beantwoord om ons t gevoel v ecologische intimiteit en verwantschap met de levende wereld v niet-mensen te hernieuwen en te herinneren wie we zijn.'

In het verlengde hiervan is de vraag of de Noordzee een stem heeft en met ons in gesprek kan gaan ook een vraag die geen antwoord behoeft

omdat het antwoord er al is voor wie het handelingsvermogen en de inherente waarde v die zee durft te erkennen.

Wat de Samenleving betreft is Gagliano misschien wel optimistischer dan de auteurs v De stem van de Noordzee.

ze stelt dat 'onze maatschappij klaar is voor verschuiving v perceptie, waardoor we in staat zullen zijn [...] innovatieve oplossingen[...]'

Gagliano omhelst in feite een holistisch perspectief op de wereld en onze relatie tot niet-menselijke anderen: ons welzijn staat niet los 'van dat vh geheel', '... welvaart is een cocreatie samen met anderen'

Noem overeenkomst studie Gagliano + essay Nowak

Gagliano komt ten slotte uit bij de 'multidimensionale' mogelijkheden om 'het leven (de tijd) zelf' te ervaren door de controle los te durven laten 'om ons veilig te voelen'

Dit idee weerklonk ook in Nowaks essay: we moeten ons afhankelijk durven voelen v alle anderen om ons heen+ook die v verre anderen'

Zowel in de essays De stem van de Noordzee als in t OZ v Gagliano in De stem vd plant wordt de verstrengeling aanschouwelijk gemaakt

- tussen wetenschap en politiek, maar ook
- met verhaalkunst

Beargumenteer hoe deze studie en essays deze verstrengeling met verhaalkunst aanschouwelijk maken

Beide boeken gebruiken narratieve strategieën om inlevingsvermogen bij de lezer te wekken.

Narratieve strategieën in De stem vd Noordzee (essays):

Nowak verwijst naar persoonlijke rouwverhalen

Meijer verwijst naar mythes en historische verhalen om te tonen hoe ons beeld vd zee ook gevormd wordt door fictie + literatuur.

Burgers voorziet haar essay over rechtspersoonlijkheid ve
fictief kaderverhaal over Sam de zeeforel en reikt via
narratieve projectie een dierenperspectief aan.

Narratieve strategieën in de studie van Gagliano:

Gagliano vertelt (daarnaast) over haar 'magische' ontmoetingen met plantgeesten en gebruikt de suggestieve kracht vh verhalende (medium) om deze te actualiseren in de taal.

Wat zijn de nieuwe verhalen die volgens Fraipont broodnodig zijn en waarom zijn deze volgens haar zo nodig?

nieuwe verhalen die berusten op ervaringen met die niet-menselijke ander als ander, omdat ecologische omwenteling begint in de geest

Welk idee klinkt in beide boeken door?
(essays Noordzee + studie Gagliano)

Het idee dat concrete wetenschappelijke en juridische toepasbaarheid er pas kan komen nadat er veranderingen v perceptie hebben plaatsgevonden

Ecopoëtische en dierlijke stemmen

De bloemlezing Zwemlessen voor later. Klimaatpoëzie kun je lezen als een expliciete aanzet en oproep tot een dergelijke
bewustwording en geestelijke verandering

de opbrengst vd bundel gaat naar One World Tree Planting.

De bloemlezing is samengesteld door Annelie David, Moya de Feyter en Saskia Stehouwer en wordt door hen gepresenteerd als

'een noodkreet voor de aarde, een ode aan de natuur, een pleidooi voor omwenteling'

deze klimaatdichters willen zich met poëzie verzetten tegen de gelatenheid v mensen over klimaatverandering, de zeespiegelstijging en t verlies v ecosystemen.

Bloemlezing Zwemlessen voor later. Klimaatpoëzie

De opzet heeft iets alarmerends. De hoofdtoon vd bloemlezing is pessimistisch en veel vd gedichten zijn klaagzangen. Ze rouwen om t verlies ve tijdperk en vertellen over de verwoesting vd aarde

vb 1e gedicht Charlotte van de Broeck. Dystopisch en doemdenkend ook t gedicht v Rozalie Hirs.

in gedicht 'de stoet trok voorbij' v Maud Vanhauwaert wordt t gelaten toekijken vd mens scherp bekritiseerd

Waarom passen deze gedichten in de rouwrituelen die Nowak voorstelde in haar essay 'waarom we moeten leren rouwen om ecologische ontwrichting'?

Deze ecopoëtische stemmen drukken gevoelens v frustratie, boosheid, onmacht, en wanhoop uit over ecologische ontreddering.

deze rouw-en verzetspoëzie over t klimaat erkent en geeft plaats aan die emoties waarin ook lezers zich kunnen herkennen.

in die zin kan ze een bevrijdende werking hebben: ze schept via het lezen een gemeenschap.

Verrassender zijn de gedichten die pin de nadruk te leggen op wat er misgaat, andere perspectieven aanreiken.

Ze geven een stem aan niet-menselijke wezens, vestigen de aandacht op andere dieren en natuurelementen als actoren of geven gestalte aan sierwordingen e.a metamorfosen in niet-mens...

- Maarten Inghels: 'World Cup of Trees'. Hierin is de boom een
volwaardige speler
- Paul Demets: 'Weer'. Laat ons 'kevers worden'
- Mahlu Mertens: laat ons ademen 'in de longen ve kat'

Gedicht Philip Meersman: 'Zeespiegelstijging (zwemlessen voor later)'

Begint met pessimistische boodschappen over de gelatenheid vd mensheid, maar daarnaast maakt hij ook de natuur zelf tot subject:

ze borstelt 'de hommedemie uit haar geïrriteerde huid'. In de ik-vorm klinkt naar t einde toe op sterk allitererende wijze de stem vd natuur op de meest treffende manier:

'ik zucht zout' en 'word omwikkeld/door plastic zakken/papieren maskers/en zink'.

Wat is het effect v dergelijke niet-menselijke stemmen en perspectieven in deze poëzie?

- Ze creëren vervreemding
- maar brengen tegelijkertijd ook niet-menselijke agency onder de
aandacht.

dit soort poëzie tracht onze verzwakte relatie tot de aarde en haar andere bewoners te herstellen.

Poëtisch-lyrische teksten zijn zeer geschikt om
- vormen v verzet uit te drukken
- om de verbeelding open te trekken

Wat krijgt mogelijk beter gestalte in verhalend-fictionele teksten volgens Barbara Fraipont?

De verbeelding v vormen v intimiteit en empathische relaties

Hoe maakt Fraipont aanschouwelijk dat de verbeelding van vormen v intimiteit mss beter gestalte krijgt in verhalend-fictionele teksten?

Ze maakt dit aanschouwelijk ahv roman Sander Kollaard Uit het leven van een hond (Libris literatuur prijs):

dit boek mss niet meteen te scharen onder noemer 'klimaatfictie', maar klimaatproblematiek speelt op achtergrond een rol met verwijzingen naar de opwarming vd aarde en de desillusies v onze tijd.

kernwoorden: scheiding vrouw, intimiteit met hond - gevoelig wezen want luistert naar muziek, een 'emotioneel wezen is een muzikaal wezen'.

Zijn hond confronteert hem met grenzen menselijke kennis en onwetendheid. De 'heerlijke staat v onwetendheid' - Nietzsche erkende deze staat voor dieren en voor kinderen, voordat ze 'uit hun vergetelheid wakker geschud' worden door de verhalen die hun verteld worden.

De protagonist wordt zich bewust van de kracht van verhalen 'Zonder verhalen zou de wereld uiteenvallen in betekenisloze onderdelen. Het is ons vermogen om verhalen te vertellen dat de wereld bijeen houdt'

Indien verhalen de kracht hebben om de wereld bijeen te houden, kunnen ze ook breukervaringen veroorzaken, zoals tussen volwassenen en kinderen of tussen mensen en dieren.

De alwetende verteller v Henks verhaal wekt de indruk dat Henk die kloof kan dichten door 'goed te kijken', zijn blik te verruimen en zich open te stellen voor het leven v zijn hond bijvoorbeeld.

De vragen op deze pagina komen uit de samenvatting van het volgende studiemateriaal:

Culturele perspectieven op het klimaatdebat

Bekijk samenvatting

Een unieke studie- en oefentool
Nooit meer iets twee keer studeren
Haal de cijfers waar je op hoopt
100% zeker alles onthouden

Onthoud sneller, leer beter. Wetenschappelijk bewezen.

Studiemateriaal generieke omslagafbeelding