Startpagina / Samenvattingen / Cultuurgeschiedenis van de oudheid / thales-kosmos-milete

Filosofie in de Grieks-Romeinse wereld - De presocratische periode

Q: Waar kwamen de ideeën van Thales van Milete op neer?

Water is de Archè (de oorsprong) van al het leven. Volgens Aristoteles (384-322) (Metafysica) kwam hij op dit idee bij het bestuderen van de aanslibbing van de kust bij Milete, en door het feit dat het menselijk zaad een waterige substantie is.

46 belangrijke vragen over Filosofie in de Grieks-Romeinse wereld - De presocratische periode

Milete was de bakermat van de Griekse filosofie, als eerste filosien gelde Thales, Anaximander en Anaximenes. Zij representeren de Ionische of Milezische natuurfilosofie. Waar verwijst de term natuurfilosofie naar.

Zij boden een verklaring van de natuurlijke werkelijkheid en in het bijzonder het ontstaan van de wereld.

Wie gelden als de eerste filosofen en van welke filosofie zijn zij de representanten?

-Thales van Milete (ca. 625 -545 vC)
-Anaximander van Milete (610 – 545 vC)
-Anaximenes van Milete (ca. 570 – 526 vC)
Zij zijn representanten van de ‘Ionische’ of ‘Milezische’ natuurfilosofie

Het ontstaan van de wereld werd tot deze filosofen verklaard via mythen, hoe was volgens deze natuurfilosofen de wereld ontstaan

Via natuurlijke factoren en processen die ons uit de alledaagse, algemene ervaring bekend zijn.

Waarnaar verwijst de term ‘natuurfilosofie’?

De natuurfilosofie verklaart de natuurlijke werkelijkheid, in het bijzonder het ontstaan van de wereld (kosmos) en daarmee ook van haar reilen en zeilen. Hiermee biedt zij een alternatief voor de mythische verhalen (m.n. die van Homerus en Hesiodus) en een antwoord op de universeel menselijke vraag naar ons begin (archè). De natuurfilosofen deden hiervoor geen beroep op goddelijke scheppers, maar op natuurlijke factoren en processen uit onze ervaringswereld.

Waar kwamen de ideeën van Thales van Milete op neer?

Water is de Archè (de oorsprong) van al het leven.
Volgens Aristoteles (384-322) (Metafysica) kwam hij op dit idee bij het bestuderen van de aanslibbing van de kust bij Milete, en door het feit dat het menselijk zaad een waterige substantie is.

Thales redenering is niet overlevert maar volgens Aristoteles kwam Thales tot deze verklaring via waarnemingen, welke

Proces van aanslibbing van de kust van Milete
Het zaad van levende wezens heeft doorgaans een vochtige substantie

Wat was Thales van Milete’s beeld van de aarde?

Volgens Thales dreef de wereldschijf op de oceaan. Dit wereldbeeld sloot aan bij dat wat uit de mythen naar voren komt. Thales verklaarde aardbevingen uit rimpelingen van de oceaan, dit was de eerste rationele verklaring van een natuurverschijnsel. De regelmaat én de onderbreking daarvan maakten deel uit van dezelfde theorie.

Volgens Thales dreef de wereldschijf als een vlot op het water, aan welk wereldbeeld beantwoord deze voorstelling

Het dominante dat de aard plat was en omringd werd door water (de Ôkeanos) daaroverheen lag als een stolp de hemelkoepel

Hoe zag Anaximander van Milete het ontstaan van de kosmos?

De kosmos, de wereld en de levende wezens zijn ontstaan uit het ‘onbeperkte’ (apeiron), een abstract, onbepaald en onuitputtelijk oerprincipe. Hij kwam op dit idee door de vraag hoe de vijf elementen zich tot elkaar verhielden als één element (bijv. water) het oerprincipe was.

Wat was nieuw in de redenering van Thales over het ontstaan van de aarde

Natuurlijke i.p.v. goddelijke oorzaken
Denkeconomie i.p.v. goddelijke oorzaken gaf hij een natuurlijke verklaring voor b.v. aardbevingen

Welk interessant nieuw element voegde Anaximander van Milete toe aan zijn kosmologische theorie?

Een getalsmatig element: de concentrische ringen van vuur waarin de aardschijf zou liggen, zouden diameters hebben die elk een veelvoud van drie zijn.

Hoe denken de auteurs dat Anaximander de toekomst van de wereld zag?

De strijd tussen de elementen garandeert de orde in de kosmos. Uiteindelijk zullen de elementen elkaar uitputten, waarna de kosmos weer verzinkt in het apeiron. Daarin wordt dan weer een nieuwe kiem van een nieuwe wereld gevormd en de cyclus begint opnieuw.

Wat is interessant in het wereldbeeld van Anaximander

Hij gebruikt getalmatige verhoudingen, de concentrische ringen van vuur hebben een diameter die elk een veelvoud van drie zijn.

Waaruit was volgens Anaximenes van Milete de kosmos ontstaan?

Alle elementen zijn een bepaalde verschijningsvorm van het oer-element lucht, hetzij door verdichting (aarde, water, nevel) hetzij door verijling (vuur).
NB. dit is een reductionistische redeneerwijze.

Hoe denken de auteurs dat Anaximenes’ keuze voor het element lucht als oer-element tot stand kwam?

Waarschijnlijk was deze keuze ingegeven door de relatie die in zijn tijd gelegd werd tussen het leven en de ademlucht. Hierbij werd ook de kosmos zelf als levend wezen beschouwd.

Waardoor is zijn keuze van lucht als oervorm ingegeven

In zijn tijd werd er een relatie gelegd tussen adem als leven-gevende lucht.

Welk verschijnsel wordt wel aangeduid met ‘hylozoïsme’?

Dat men geen onderscheid maakt tussen levende wezens en levenloze materie. Het woord komt van hylè (materie) en zoè (leven).

Wat vindt Aristoteles van de eerste generatie natuurfilosofen: proto-wetenschappers of de grondleggers van het filosofisch denken? En waarom?

De drie eerste natuurfilosofen gebruiken de algemene ervaring van natuurlijke processen als basis voor hun theorieën over het ontstaan en de structuur van de kosmos. Zij gaan uit van zo min mogelijk factoren in een verklaring met logische stappen.
Volgens Aristoteles moeten zij tot de grondleggers van de filosofie gerekend worden omdat zij niet van goddelijke oorzaken spraken, maar van materiële.

Welke overeenkomsten zijn in de theorieën van Thales, Anaximander en Anaximenes.

Algemene ervaring van natuurlijke processen als basis voor hun theorie over het ontstaan van de kosmos en zijn structuur
Zo min mogelijk factoren in een verklaring waarbij ene stap logisch uit de andere volgt

Wat onderscheidde de tweede generatie natuurfilosofen (Heraclites, Xenophanes) van de eerste generatie (Thales, Anaximander, Anaximenes)?

De tweede generatie voegde een wijsgerige ethiek en een mensbeschouwing toe.

Wat maakt Thales en zijn tijdgenoten tot filosofen volgens Aristoteles

Thales spreekt niet van goden maar van een natuurlijke oorzaak wat hen tot grondleggers van de natuurfilosofie maakt

Hoe kennen wij de ideeën van Heraclitus van Ephese?

Heraclitus van Ephesus (535-475) deponeerde aan het eind van zijn leven een boekrol vol levenswijsheid in de tempel van Artemis in Ephesus. Van dit geschrift zijn ca. 230 fragmenten overgeleverd, meest in citaten van latere schrijvers.

Heraclitus schreef een proza van een speciaal en eigen soort, waardoor werd dit gekenmerkt

Beeldspraak, symbolen en raadsels.

Wat was de schrijfstijl van Heraclitus van Ephesus?

Hij had een geheel eigen schrijfstijl, een proza dat gekenmerkt werd door beeldspraak, symbolen en raadsels. Waarschijnlijk heeft hij een samenhangend verhaal gemaakt, dat zich goed leende om als verzameling spreuken overgeleverd te worden.

Waardoor radicaliseerde hij Anaximanders idee van de strijd der elementen

Hij breidde dit uit naar de hele ervaringswereld, zoals oorlog en vrede, recht en onrecht

Wat zijn de onderliggende patronen waarop de tegenstellingen in de kosmos volgens Heraclitus van Efese gebaseerd zijn?

-De theorie van de strijd van de elementen verklaart de dynamiek, de voortdurende verandering die wij waarnemen.
-een meer fundamenteel patroon: de tegenstellingen verwijzen als paren naar een onderliggende eenheid die door Heraclites ‘vuur’ genoemd wordt in de zin van ‘energie’, een dynamisch principe.

Wat waren Heraclites’ denkbeelden over de kosmos?

Heraclites breidde Anaximanders strijd der elementen uit tot de hele ervaringswereld: overal zag hij strijdende elementen die elkaar afwisselden (dag-nacht) of zich in gelijkzijdige spanning tot elkaar verhouden (warm-koud). Ook de materiële (hard-zacht) en sociaal-politieke (oorlog-vrede) tegenstellingen in de kosmische orde rekent hij hiertoe.

Waarom is het eenzijdig om Heraclitus te typeren als denker van verandering

In zijn theorie staat orde harmonie en regelmaat centraal die zich uitdrukt in tegendelen

Wat zijn de kanttekeningen bij Heraclites’ theorie?

-Net als bij Anaximander wordt het feitelijk evenwicht tussen de elementen problematisch wanneer een ervan als voornaamste principe wordt aangewezen.
-Heraclites’ vuurprincipe is een tamelijk abstract begrip.

Zou men Heraclites kunnen typeren als ‘denker van verandering’?

Nee, dat zou te eenzijdig zijn. Het gaat hem om de orde, regelmaat en harmonie die zich uitdrukt in de tegendelen: ‘Harmonie der Tegendelen’ . De spreuk ‘alles stroomt’ weerspiegelt een simplificatie van zijn leer, maar is niet van hem.

Hoe kon men volgens Heraclitus komen tot inzicht in de eenheid van alles?

Men moet de juiste, open houding hebben, zorg en aandacht hebben voor het eigen innerlijk (psychè). Het allesbepalende inzicht in de eenheid is de basis voor alle handelen.

Waarom zeggen de auteurs dat het niet verwonderlijk is dat Heraclites zich op moreel en politiek terrein opstelde als een conservatieve aristocraat?

Als Heraclites’ inzicht ons leert dat wij deel uitmaken van een alomvattend kosmisch proces en dat ons handelen niet door onszelf bepaald wordt, maar door het element ‘vuur’, dan leidt dit onvermijdelijk tot conformisme en conservatisme ten aanzien van de morele en sociale status quo.

Wat is de achterliggende gedacht van uitspraak van Xenophanex over het werk van Homerus

Afwijzing van het toeschrijven van menselijke eigenschappen en gedragingen aan goden.

Heraclites was, behalve behoudend, toch ook kritisch. Waarop?

- op deelname aan religieuze riten: dat kon volgens hem wel zolang men het juiste inzicht had in wat het goddelijke eigenlijk is
-op de wensen en verlangens van het gewone volk
-op de culturele autoriteiten zoals Pythagoras, geograaf Hecateus en Homerus (en de door hem beschreven godenwereld).

Van wie is de uitspraak ‘alles wat onder de mensen schandelijk is, heeft Homerus aan de goden toegeschreven: list en bedrog, diefstal en echtbreuk? Wat bedoelde hij daarmee?

De uitspraak is van Xenophanes van Colophon (570-475).
Behalve kritiek op het morele gehalte van Homerus’ vertellingen houdt deze uitspraak waarschijnlijk in van het toeschrijven van menselijke eigenschappen en gedragingen aan goden.

Wat was het godsbeeld van Xenophanes van Colophon ?

Xenophanes kwam met een filosofisch gezuiverd godsbeeld: God is de intelligentie (Nous) die alles bestuurt. In feite ging het hier om een idee van de wereldorde want Xenophanes liet zijn goddelijke intelligentie praktisch samenvallen met de natuurwetten.

Pythagoras (570-490 v.Chr.) stichtte in Zuid-Italië een gemeenschap met eigen leefregels, geheimen, rituelen en taboes. Hij schreef zijn leer niet op, wel staat vast dat hij zich interesseerde voor wiskunde en getallensymboliek ook bij beschouwen van de kosmos. Ook een wijsgerige persoonlijkheidsbeschouwing, waaruit bestaat deze

Een onsterfelijke ziel die zich in een cyclus van reïncarnatie bevindt
Om met elke incarnatie een hogere levensvorm te bereiken moet men voor zijn ziel zorgen
Men zorgt voor de ziel door zich aan leefregels te houden zoals morele voorschriften en een vegetarische levenswijze.

Ook latere filosofen identificeerden God met wat zij beschouwden als het hoogste vermogen van de mens: de rede of intelligentie. Bij welke filosofen vinden wij versies van dit idee?

-Anaxagoras (500-428)
-Plato (427-347)
-Aristoteles (384-322)
-De Stoa (vanaf ca. 300vC)

Paramenides van Elea (late 6de tot midden 5de eeuw v.Chr.) kiest voor een andere benadering, welke

Hij gaat uit van het Zijn versus Niet-Zijn. In het Niet-Zijn kan men niet denken alleen in het Zijn is dit mogelijk.

Wie vormden Pythagoras’ achterban?

- Pythagoras stichtte in Grieks Zuid-Italië een sektarisch aandoende gemeenschap met eigen leefregels, geheimen, rituelen en taboes.
-Met zijn leer en morele voorschriften (zoals een vegetarische leefwijze) verwierf Pythagoras een behoorlijk grote aanhang waarvan vele leden een prominente rol speelden in de politiek van de steden in het Italische deel van de Griekse wereld.

Wat is ‘ontologie’, en wie wordt gezien als de uitvinder ervan?

-‘Ontologie’ is ‘zijnsleer’ .
-De uitvinder van de ontologie is Parmenides van Elea (ca. 515- ?)
-Ook Parmenides wordt gezien als een van de presocraten.

Welke leer werd door Parmenides’ leerling Zeno van Elea verkondigd?

-Bij Zeno van Elea (c. 490-?) leidde de puur rationalistische benadering van Parmenides (waarbij de redenering het wint van de zintuiglijke ervaring) tot een verwerping van de wereld van verandering en veelheid zoals die zich aan ons voordoet.
-Deze wereld is namelijk slechts een schijnwereld, want voortgekomen uit een blunder, namelijk de fatale vermenging van Zijn en Niet-Zijn.

Wat houdt Parmenides’ ontologie in?

-Uitgaande van het onderscheid tussen Zijn en Niet-Zijn stelde Parmenides in zijn gefragmenteerd overgeleverde leerdicht, dat het Niet-Zijn niet gedacht kan worden.
-Uit het begrip Zijn leidde hij logisch de volgende begrippen af: een, onveranderlijk, onbeweeglijk, eeuwig, homogeen.
-Dit houdt in dat verandering (beweging, veelheid) onmogelijk zijn omdat zij een foutieve vermenging zijn van Zijn en Niet-Zijn.
-Verandering betekent immers dat Zijn uit Niet-Zijn ontstaat of daartoe overgaat, hetgeen onmogelijk is.
-Veelheid betekent dat het ene niet het andere is, wat het onmogelijke concept van het Niet-Zijnde introduceert.

Hoe verkondigde Zeno van Elea zijn leer?

-In zijn ‘Paradoxen’ (zoals die van Achilles en de schildpad, of de paradox van de pijl).
-De paradoxen tonen aan dat begrippen als ‘verandering’ en ‘veelheid’ als vanzelfsprekend gebruikt worden, maar uiteindelijk leiden tot onoverkomelijke ongerijmdheden. Ze zijn als het ware niet cognitief hanteerbaar.

Wat was het (filosofische) gevolg van de ideeën van Parmenides en Zeno?

Door hun theorieën werden enkele sleutelbegrippen en hun verklaringen van het ontstaan van de kosmos van de Ionische natuurfilosofen geproblematiseerd.

Hoe losten de opvolgers van Parmenides en Zeno de problematisering van de natuurfilosofie op? Geef een voorbeeld.

De oplossing die de meesten kozen, was om het parmenideïsche Zijn toe te kennen aan elementen waaruit volgens hen de waarneembare werkelijkheid was opgebouwd.
Volgens Democrites van Abdera (460-390 ) gold dit bijvoorbeeld voor de atomen: zij zijn eeuwig en ondeelbaar, hun combinatie en uiteenvallen veroorzaken de veranderingen die wij waarnemen. Zij bewegen zich door de lege ruimte: het Niet-Zijn.

De vragen op deze pagina komen uit de samenvatting van het volgende studiemateriaal:

Cultuurgeschiedenis van de oudheid | 9789040077722 | Nathalie de Haan, et al

Bekijk samenvatting

Een unieke studie- en oefentool
Nooit meer iets twee keer studeren
Haal de cijfers waar je op hoopt
100% zeker alles onthouden

Onthoud sneller, leer beter. Wetenschappelijk bewezen.