Liberale illusies - Rusland 1855-1890

Een feodaal Rusland dat door hervormingen van tsaar Alexander II (1855-1881) liberaliseerde naar westers voorbeeld. De revolutionairen voorkwamen dit, vermoordden Alexander II en de reactionairen kregen de overhand onder Alexander III (1881-1894) en Nicolaas II (1894-1917). De hervormingen mislukten door WOI, zodat Rusland de weg inging van revolutie en communisme.

Het is twijfelachtig of de hervormingen van Alexander II als liberaal kunnen worden gekenschetst en het is de vraag of de mogelijkheden tot liberalisatie niet al te optimistisch zijn ingeschat in het licht van de sociale, culturele, economische realiteiten van het 19de eeuwse Rusland.

Rusland had een on-Europese economie. Landbouw stagneerde door het drieslagstelsel dat werd uitgevoerd door boerengemeenschappen die eigendom waren van hun adellijke landheer waardoor zij gekocht, verkocht en verpand konden worden. 

Adel miste West-Europese feodale traditie van onafhankelijkheid jegens de vorst. Ze was doordrongen van een dienstethos die tot 1917 een adellijke oppositie tegen de vorst voorkwam. 

De boerengemeenschap was de enige tegenkracht tegen de willekeur van tsaar en landheer, daar zij destructief kon zijn en het fundament vormde van de Russische samenleving. 

De boerengemeenschap die 'vadertje tsaar' nooit ergens de schuld voor gaven, maar de slechte raadgevers. Er ontstond een heuse tsarenmythe. 

Het contact met het Westen die zorgde voor een splitsing van Westernizers (Zapadniki) en slavofielen. 

Zapadniki zagen Rusland als achterlijk, en moesten snel hervormen naar westers voorbeeld. Ze vonden de willekeur van het tsarisme, drankzucht, bijgelovigheid en domheid van de boeren vreselijk. 

Slavofielen wilde het Westen en de rest van de wereld redden van hun gekunstelde, rationalistische en bureaucratische beschaving. De gemeenschapszin en solidariteit had het Westen verloren en moest Rusland exporteren om de wereld te verlossen van klassenconflicten en internationale strijd. 

Na de Krimoorlog (1854-56) waarin het verloor van legertje Eng, Fra, Tur en Sardiniërs. 

Emancipatie van boeren dat het eind van het feodalisme inluidde. Vrij om eigen grond te bewerken, deel opbrengst naar boeren en zij moesten een afkoopsom betalen. 

Zemstvos waren provinciale bestuursorganen met enige autonomie in het lokale bestuur en de stadsdoema's was de stedelijke pendant. Beide ingesteld om adel voor verlies te compenseren en te voldoen aan het algemeen verlangen van politieke participatie. 

Staatsbank 1860, handelsbank 1864, spoorwegbouw (tbv zware industrie en militair), groter percentage studenten toegelaten op uni's.

Alexander II wilde geen politieke liberalisatie. De Zemstvos en stadsdoema's waren vooral pogingen het streven naar participatie te integreren in en te onderschikken aan de keizerlijke bureaucratie en het werd strikt gecontroleerd.

Hervormingen leken noodzakelijk, en niet omdat ze in essentie nu zo 'goed' gevonden werden. Tsaar hervormde wel, maar dan zonder aantasting tsarisme (Constitutie ondermijnde tsaristisch gezag ook niet). 

Adel bepaalde welke afkoopsom en welk land de boeren kregen, vaak veel geldvoor slecht land. Boeren konden nu niet voldoende investeren voor een betere productie. In stand houden van de boerengemeenschap zorgde ervoor dat er niet voldoende arbeidskrachten naar de fabrieken trokken, een rem op technologische ontwikkeling. Adel was vervreemd van regime door boerenemancipatie.

Proletariaat die zorgde voor de eerste opstanden. Door hoge toekomstverwachtingen bevolkingsexplosie platteland, grote hongersnoden. 

Groeiend aantal studenten zorgde voor radicaal-revolutionaire intelligentsia die het tsarisme verwierpen en aanslagen pleegden. Koesterden verheerlijking Russisch volk, en wilden een revolutie. Toen zij in 1873-74 het platteland wilden enthousiasmeren liep dit op niets uit, de tsarenmythe leefde nog.