fin de siecle. 51 goede vragen, hier goed beantwoord

Schets kort de bewegingen in deze fin de siècle in de literatuur.

Veranderingen in productie, distributie en ontvangst van literatuur en de opkomst van nieuwe stromingen en nieuwe literatuuropvattingen volgen elkaar snel op en zette zich tegen elkaar af.

Succes gaat over visie, talent en strategische handigheid.

Groepen of individuen die zich succesvol als vernieuwend weten te profileren, kunnen rekenen nog meer prestige dan die het bestaande voortzetten en krijgen vaak een prominente plek in literair-historische overzichten.

Schets kort de technische en wetenschappelijke ontwikkelingen in de periode 80 - 1914.

Industrialisatie, telefoon, fiets, auto, vliegtuig, Meer gebruik van elektriciteit. Röntgenstraling, de rol van bacteriën.

Wat verstaat men onder het positivisme in de literatuurgeschiedenis?

Op grond van objectief vast te stellen gegevens tot uitspraken komen over de wetmatigheden die de ons omringende verschijnselen beheersen.

Het positivisme gaat uit van empirie, d.w.z. van de ervaringswerkelijkheid betreffende de te onderzoeken verschijnselen. Als grondlegger van het positivisme geldt Auguste Comte (1798-1857) met zijn Cours de philosophie positive (1830-1842).

Welke filosofieën, ideeën, veranderden het mensbeeld in deze tijd?

Het positivisme legde de nadruk op empirische waarneembare feiten en causale verklaring. Parallel daarmee verloren traditionele, kerkelijke vormen van religieuze zingeving terrein.

Daarnaast komt er nieuwe mystiek op. Madame Blavatsky vertegenwoordigde een theosofie van wetenschappelijke inzichten gemengd met religieuze waarheden.

In Wenen ontwikkeld Freud de psychoanalyse. Onbewuste seksuele driften als motor onder menselijk handelen. Ook Nietzsche benadrukt dat de mens gedreven wordt door krachten die hij zelf niet kan beheersen.

Charles Darwin met zijn evolutietheorie, en ook Karl Marx (communisme) stellen dat het menselijk bestaan door biologische factoren van buitenaf wordt bepaald.

Hoe ontwikkeld de industrie, economie zich in de lage landen?

België was al sinds zijn ontstaan in 1830 een moderne geïndustrialiseerde staat, de aanwezigheid van steenkool en ijzer erts bevorderde de staalindustrie. Later in Vlaanderen textiel.

1891 start de gloei lampen fabriek van Philips in Eindhoven. Brenninkmeijer bouwt C&A uit.

De koloniën brachten nog veel geld.

Wat gebeurde er met de bevolking? Werk, emancipatie, religie.

Het fabrieksproletariaat kreeg lage lonen, lange werkdagen, onhygiënische woningen.
Hieruit ontstaat de arbeidersbeweging. In 1894 de SDAP. In 1917 stemrecht, 1922 ook voor vrouwen.

Feministen ijverden voor vrouwenkiesrecht, onderwijs en betaalde arbeid. In België pas in 1948!

Daarnaast in Vlaanderen een culturele Vlaamse beweging. In Nederland kwam de verzuiling op.

Wat riep de modernisering van de maatschappij bij wetenschappers en kunstenaars op?

- Enerzijds kreeg het gevoel dat de wereld onherkenbaar veranderd was. Dat de beschaving in crisis verkeerde met pessimisme en een grote belangstelling voor allerlei vormen van degeneratie en decadentie.

- Anderzijds gaf de wetenschappelijke en sociale vooruitgang sommigen ook gevoel van optimisme. Deze Belle époque eindigt met de Eerste Wereldoorlog.

Wat is de autonomisering van literatuur? Van wat naar waar?

Globaal genomen stond het werk van Nederlandstalige schrijvers voor 1880 in dienst van een morele, een religieuze, politieke of andere maatschappelijke boodschap. Nu wordt literatuur in toenemende mate gezien als een vrijplaats waar eigen specifieke literaire wetten gelden. Literatuur als kunst. Er komt differentiatie, specialisatie en professionalisering. Meer literair georiënteerde tijdschriften, uitgeverijen, literaire prijzen. Literair onderwijs.

Wat verstaan we onder institutionele autonomie?

Dat het literair veld een plaats kreeg naast andere maatschappelijke gebieden zoals religie, politiek en wetenschap en dat het zijn eigen instituties ontwikkelde. Eigen instituties zoals tijdschriften, uitgeverijen, prijzen, enzovoort.

Wat veranderd er voor de Nederlandse schrijver?

De Nederlandse schrijver ontleend zijn autoriteit niet meer aan zijn positie in de samenleving, dominee of koopman, maar leeft hij van zijn inkomsten uit de literatuur. Een vak. Zo ontstond er nieuwe wetgeving op het gebied van auteursrecht, vakverenigingen.

Wat wilden de mensen lezen en wat wilden de schrijvers schrijven?

Het burgerlijke lezerspubliek verwachtte een bevestiging van zijn eigen maatschappelijke en levensbeschouwelijke idealen, en een combinatie van lering en vermaak. Een andere wens dan de ambitie van de schrijver die zich kunstenaar voelt.

De gemiddelde lezer had een sterke voorkeur voor de roman.

Een modern auteur had zijn eigen lezers publiek, vaak een kleine groep van gelijkgezinden.

Waar vond de vernieuwing plaats? Hoe ging het nieuwe met het bestaande lezerspubliek?

Een groot deel van de vernieuwing speelde zich af in de poëzie.

Literatuur leverde geen ontspanning en herkenning, en voldeed niet aan de religieuze waarden die de confessionele bibliotheken wilden uitgedragen.

Er was discrepantie tussen het uitbreidende publiek en de opkomende nieuwe schrijversgeneratie.

Hoe konden de mensen beschikken over literatuur?

Er kwamen volksbibliotheken, parochie bibliotheken. Maar ook leesmusea en commerciële leesbibliotheken. En er was meer geld voor boeken. Onderwijs groeide.

Wat voor invloed had de Franse literatuur?

Franse stromingen als het naturalisme in het proza (versterkt realisme) en het symbolisme (verbeeldingskracht, fantasie en het intuïtieve) in de poëzie hadden een duidelijke impact op de literatuur in Nederland en Vlaanderen.

Noem een in 1881 opgericht literair genootschap en hun leden.

In 1881 wordt Flanor opgericht. Frank van der Goes organiseerde bijeenkomsten waarop de leden lezingen praten en discussies voeren over literaire en culturele onderwerpen. Leden waren Willem Kloos, Frederik van Eeden, Albert Verwey, Alberdingk Thijm en Herman Gorter.

Waar konden deze jonge Nederlandse schrijvers hun werk presenteren?

Ze konden ook terecht in uitgaven als de Dietsche Warande, de Nederlandse spectator, de Amsterdammer en stichtten zelf De Nieuwe Gids. Een tweemaandelijks tijdschrift voor letteren, kunst, politiek en wetenschap.

Op welke wijze ging op termijn het literaire domineren in De Nieuwe Gids. Waar ging de proza over en waar ging de poëzie over? En hoe noemt men dergelijke poëzie?

Naturalistische verhalen die een scherp beeld gaven van de eigentijdse werkelijkheid, waargenomen vanuit een vrij pessimistisch oogpunt.

En gedichten waarin de individuele gevoelens van de dichter een hoofdrol kregen, zogeheten stemmingspoëzie.

Wat is de relatie tussen Zola en naturalisme volgens wikipedia?

De Franse schrijver Émile Zola (1840-1902) was de eerste die de term "naturalisme" in een literaire context bezigde. Hij schreef een aantal essays waarin hij zijn opvattingen over het naturalisme uiteenzette: Le roman expérimental (1880), Les romanciers naturalistes (1881), Le naturaliste au théatre (1881)

Wat zijn de overeenkomsten met wat er in Vlaanderen gebeurd ten opzichte van de Nederlandse ontwikkelingen?

De vernieuwing in Vlaanderen vertoont diverse parallellen met die in Nederland. Het Brusselse De Distel, stekelig maar niet hekelig en later het blad Van Nu en Straks, geleid door August Vermeylen, zitten in dezelfde hoek. In eerste instantie heeft het blad weinig impact, later wordt het uitgebreid met de jonge schrijvers: Stijn Streuvels, pseudoniem van Frank Lateur, Karel van de Woestijne en Herman Tierlinck. Zij produceren belangwekkende verhalen en gedichten.

Hoe keken de Vlamingen aan tegen wat zij nodig hadden? Welke kant ging hun ontwikkeling uit?

Vlaming in een Europese context, Gazelle werd gehuldigd als de grootste dichter van Vlaanderen. Volgens hun kon het individu zich juist pas maximaal omplooien binnen de context van een ruimere groep. Europa.

Guido Gezelle (1830-1899) schrijft: ’t Er viel ’ne keer’, Past dit gedicht in de traditie van de domineedichters of meer bij de autonomistische beweging in de poëzie?

In dit gedicht zien we sterk de autonomistische tendens waarin taal een belang op zichzelf krijgt. Het gaat niet zozeer om het overbrengen van een boodschap maar om het spel met taal, klank en beeld. In de herhaling van ’t water’ wordt het ritme benadrukt.

De domineepoëzie klinkt er in zoverre in door dat de beschrijving van de natuur een lof op Gods schepping inhoudt, maar die boodschap is zeer impliciet.

Wat is de draai die de tachtigers rond 1890 maken?

Tijdens de jaren 80 richtte de literatuur in zowel Nederland als Vlaanderen zich sterk op het individu en op de zintuiglijke waarneming.

Rond 1890 maakt men de stap naar een hogere werkelijkheid in filosofie en religie.

Welke invloed hadden de tachtigers op het beeld van de literatuur voor en na hun tijd?

De beweging van 80 heeft tot ver in de 20e eeuw een diepgaande invloed uitgeoefend op de Nederlandse literatuur. Dat gaat dan over de aard en de functie van literatuur, maar ook voor het beeld dat de tachtigers schetsten van het literaire verleden. Hun kritiek kleurden de brillen over het werk van daarvoor heel sterk negatief, iets wat pas recent - in een studie van Jan Oosterholt - is losgelaten.

De poëzie van tachtig.

Buiten Flanor ontmoeten Kloos en Perk elkaar. Vertel over hun relatie.

Buiten Flanor ontmoeten Willem Kloos en Jacques Perk elkaar en wisselen gedichten uit. Na overlijden van Perk publiceert Kloos zijn werk onder de titel gedichten. Kloos redigeerde de gedichten en schreef er een inleiding bij die een van de belangrijkste formuleringen vormt van de poëzie opvattingen van 80.

Wat was de inspiratiebron van Perk? Vertel er meer over.

Perk liet zich inspireren door zijn onbereikbare Belgische liefde Mathilde Thomas. Typerend voor de nieuwe poëzie is allereerst de inhoud van dit gedicht, het koppelt een nauwkeurig beschreven zintuiglijke impressies aan een persoonlijke emotie, en natuur aan een liefdeservaring. Een sonnet. Die vorm bood de vrijheid om emoties uit te drukken, maar was ook een instrument om die te beheersen.

Hoezo bracht een sonnet beheersing?

De voorschriften van het sonnet dwong de dichter tot spitsvondigheid.

Perk stond op de grens van traditie en vernieuwing en was daarmee voor zowel voor de oude als de nieuwe generatie aanvaardbaar. Tijdgenoten waren Albert Verweij en Hélène Swarth.

Waar gaat poëzie volgens Kloos in deze tijd over. Waar sluiten zijn denkbeelden bij aan?

Poëzie staat voor Kloos gelijk aan stemming, een emotie, en passie. Hij sluit aan bij Keats en Shelley. De dichter moet als het ware een nieuwe taal ontwikkelen die zo mogelijk aansluit bij de per definitie vluchtige stemming die hij wil uitdrukken. Vorm en inhoud zijn één. In de stemmingen kent men de ziel.

Op welke wijze is Kloos vertegenwoordiger van deze nieuwe manier van schrijven?

Kloos publiceert 14 jaar literatuurgeschiedenis, nieuwere literatuurgeschiedenis en letterkundige inzichten en vergezichten.

Wie was Herman Gorter in deze periode?

Wellicht de meest toonaangevende dichter van 80. In zijn tijd als student klassieke letteren maakt hij nog net Flanor mee. Debuteerde met Mei. Een lang een episch-lyrisch gedicht, ruim 4000 versregels, dat bestaat uit drie boeken. Een meisje aan de Hollandse kust, een ontmoeting met Balder de zoon van de Germaanse oppergod Wodan, en drie dagen met de dichter in de stad om vervolgens alleen te sterven. 1889.

Wat is er uniek aan Gorter?

Gorter hoorde bij de vernieuwers. Hij schrijft de bundel Verzen. In Verzen schept Gorter daadwerkelijk een eigen taal om zo zijn eigen ervaringen, met name in de natuur en met de liefde, zo getrouw mogelijk weer te geven.

Hoe reageert Lodewijk van Deyssel, leermeester van Gorter op Verzen?

Hij is in tegenstelling tot Kloos en Van Eeden zeer enthousiast over Verzen en noemde dit een eerste exemplaar van een nieuwe Nederlandse stroming die hij sensitivisme noemde. Alles draait hierbij om een zogenaamde sensatie, een moment waarop zintuiglijke indrukken en persoonlijke emoties plotseling zo intens worden ervaren dat dit toegang geeft tot een hogere of diepere wereld. Tijdens het lezen voel je je ziel, en je zintuiglijke bewustzijn, bewust worden.

Hoe reageerde het grote publiek op dit nieuwe werk van Gorter?

Het grote publiek reageerde met onbegrip, afwijzing en spot. Herman Gorter was inmiddels al volop onderweg naar weer een nieuw stadium in zijn denken over literatuur en leven.

Wat verstaan we onder sensitivisme in de literatuur?

Waarneming, gewaarwording.
Kortstondig verschijnsel in de Nederlandse literatuur waarin getracht wordt zintuigelijke indrukken met uitschakeling van het analyserend verstand, louter door middel van een verhevigd gevoel te vertalen in woorden (klanken).
Het verwoorden van zintuiglijke indrukken en persoonlijke emoties die plotseling zo intens worden ervaren dat ze een toegang lijken te geven tot een diepere waarheid.

Het verschijnsel vindt zijn oorsprong in het impressionisme en in de doctrine van de Tachtigers: ‘kunst is hartstocht’.

Wat is een epifanie (duiding gedicht Gorter)?

De verschijning van een godheid’. Een ‘openbaring’ van een dieper gelegen inzicht.

Waar gaat de naturalistische proza opvatting over?

De naturalistische proza opvatting kan worden beschouwd als een herformulering en radicalisering van die van het realisme (het realisme is een literaire stroming die poogt de werkelijkheid zo authentiek mogelijk weer te geven. Deze stroming kwam in de 19e eeuw op als tegenreactie op de romantiek, waarin het idealiseren van de subjectieve beleving centraal stond).

De naturalisten wilde in een romans een objectieve, niet geïdealiseerde weergave van de werkelijkheid.

Nederlandse schrijvers van naturalistische proza zijn?

Busken Huet schrijft Lidewyde, Van Lennep met De lotgevallen van Klaasje Zevenster.

De breuk met het idealiserende negentiende-eeuwse proza werd daarmee definitief.

Waar stonden de Vlamingen?

De Vlaamse Van nu en straks groep sloot zich daarbij aan.

Wie was Marcellus Emants? Vertel meer over het naturalisme in de proza.

Haagse schrijver, grondlegger van het moderne proza, introduceerde als eerste de opvattingen van het Franse naturalisme, zijn werk: Een drietal novellen, Juffrouw Lina, Een nagelaten bekentenis.

Het naturalisme had niet alleen literaire, maar ook wetenschappelijk ambities. Het sloot aan bij het positivisme (alles empirisch bewezen) in de filosofie, en bij de razendsnelle ontwikkeling van de wetenschappen als biologie, fysiologie en sociologie, psychologie. Daaruit namen de naturalisten onder meer het idee van het determinisme over. De mens bepaald door afstamming, omgeving en tijdsomstandigheden.

Waar moet je aan denken bij naturalistische verhalen?

Het naturalisme is, net als het realisme, sterk beïnvloed door de ideeën van Auguste Comte, Karl Marx en Charles Darwin. Kenmerken zijn:

- Seculier wereldbeeld.
- Nerveuze, zwakke en/of zieke protagonist.
- Natuurlijke dialogen (tegenover neologismen in de vertelling),
- Taboedoorbrekende seksualiteit
- Ontnuchtering in de loop van het verhaal
- Maatschappijkritiek, oog voor de kleine man, sociale misstanden
- Objectieve verteller. De ik-verteller is ongebruikelijk.
- De vrije indirecte rede beschrijft wat er in de personages omgaat
- Geloofwaardig; de plaatsen bestaan echt, de gebeurtenissen zijn actueel
- Haast wetenschappelijk analyses volgens de evolutieleer, medisch, psychologisch en sociologisch

Wie was Frans Netscher?

Schreef verhalen in naturalistische trant, Studie naar het naaktmodel, maar speelde ook een belangrijke rol bij het verspreiden van naturalistische opvattingen in Nederland. Le roman experimental van Zola was zijn inspiratiebron.

Noem nog een bekende schrijver - en zijn werk - uit die tijd.

Louis Couperus met Eline Vere, 1889, verscheen als feuilleton in het dagblad het vaderland. De stille kracht, Van oude mensen, en de dingen die voorbijgaan, Psyche, Fidessa, Majesteit, Wereldvrede.

Wat is er anders aan het werk van de Vlamingen?

De Vlaamse naturalisten kiezen vaker voor het platteland dan voor de stad. Het harde en soms gewelddadige leven van de Boer wordt vaker uitgebeeld dan dat van de nerveuze stedeling. De burgerij en de adelstand staan minder centraal in het Vlaamse dan in het Nederlandse proza.

Wat is het verschil tussen het werk van Buysse en Streuvels?

Streuvels Werk was idealistischer en ging minder expliciet in op taboe onderwerpen dan dat van Buysse, wiens kritiek ten opzichten van de katholieke kerk en het vlamingantisme ook veel scherper was. Beiden zijn van het Vlaamse Van Nu en Straks.

Hoe viel het expliciete werk van Van Deyssel aangaande sexualiteit?

Het expliciet seksuele werk van Van Deyssel werd wel eens teruggefloten. Het recht van de sterkste, Een liefde. Hij werd gedwongen spreektaal als coïtus of genitaliën te schrappen. Leesbibliotheken lieten zijn boeken links liggen. Buiten het commerciële circuit was literatuur distributie vaak in handen van ideologisch of religieus geïnspireerde organisaties. Dat droeg niet bij dat de populariteit van het naturalisme ....

Gemeenschapskunst en Symbolisme

In welke richting ontwikkeld de literatuur zich vanaf 1890?

Rond 1890 veranderde de Nederlandstalige literatuur van karakter, waar tijdens de jaren 80 zintuiglijke waarneming en individuele emotie centraal hadden gestaan, kregen auteurs nu meer belangstelling voor wat aan de zintuigen ontsnapt. En voor de Gemeenschap.

Waar staat de stroming van het positivisme voor?

Het positivisme is de opvatting dat alleen de empirische wetenschappen geldige kennis opleveren. Kennis kan dus enkel verworven worden door het correct toepassen van de wetenschappelijke methode en hierdoor wordt elke klassieke vorm van metafysica en andere kennisgronden verworpen. Dit wordt in het positivisme gekoppeld aan het typische geloof in de vooruitgang van de mensheid in de richting van een positieve, op praktijk gerichte wereldbeschouwing.

Wat was van invloed op de draai naar het boven-zintuigelijke?

De wending naar het boven-zintuiglijke werd in de hand gewerkt door de in die jaren groeiende kritiek op het positivisme en de exacte wetenschappen en door de bijbehorende opkomst van alternatieve vormen van zingeving. Die zogenoemde nieuwe mystiek kon heel uiteenlopende vormen aannemen: van boeddhisme en theosofie tot occultisme en spiritisme. De literaire interesse voor het collectief sloot dan weer aan bij het toenemende belang van progressieve maatschappelijke bewegingen als het socialisme en het feminisme.

Wat is de rol van het symbolisme?

De metafysische belangstelling die we bij de besproken gemeenschapskunst aantreffen komt nog duidelijker naar voren in de stroming die men symbolisme noemt. Gericht op het nabootsen van de zintuiglijk waarneembare buitenwereld.

Wat is het verschil tussen subjectief symbolisme en objectief symbolisme?

Subjectief symbolisme, ook wel stemmings-symbolisme genaamd, geeft via de weergave van de buitenwereld een indruk van een emotionele toestand.

In het Objectieve ook wel transcendente-symbolisme genaamd, ligt de nadruk niet op de individuele emotie, maar op een hogere, transcendente werkelijkheid, die schuil gaat achter de wereld zoals wij die kennen. Soms wordt hij religieus ingevuld. Er wordt gebruik gemaakt van suggestiviteit.

Naturalistische auteurs stonden bekend om hun ‘woordkunst’. Wat wordt met die term bedoeld?

Met ‘woordkunst’ (ook wel écriture artiste) wordt verwezen naar een stijl van schrijven waarin de auteur probeert met woorden een beeld of een sfeer te schilderen. Het betreft een zeer gekunstelde stijl, met veel neologismen (nieuwvormingen) en bijvoeglijk naamwoorden. De beschrijving van voorwerpen, ruimten, landschappen, mensen en stemmingen. Het is impressionistische proza, die zich kenmerkt door ongewone woordvorming en zinsbouw (syntaxis).
Niet zelden valt een sensitivistische inslag te herkennen waarbij indrukken door elkaar lopen (synesthesie).

Wat zegt Wikipedia over naturalisme?

Naturalisme verwijst in de literatuurwetenschap naar een stroming die permanent aanwezig was in de periode 1850-1900 en vooral tot uiting kwam in het proza en het drama. Deze stroming was een uitvloeisel (of volgens sommigen: onderdeel) van het literaire realisme en wordt gezien als een rechtstreekse tegenreactie op de romantische literatuur.

Fin de siecle

51 belangrijke vragen over Fin de siecle