Startpagina / Samenvattingen / Rembrandt in perspectief De veranderende visie op de meester en zijn werk / rembrandt-onderzoek-schilderij

Materiaal-technisch onderzoek: wat maakt een Rembrandt een Rembrandt?

Q: Welk schilderij neemt een bijzondere plaats in naar aanleiding van een herziene editie uit 2006 Art in the making: Rembrandt en waarom. (Hierin konden materiaal-technische bevindingen die eerder als afwijkend werden geinterpreteerd wel degelijk tot Rembrandt manier van werken konden worden herleid).

Het Portret van Margaretha de Geer, en Buste geschilderd op doek. In 1988 was dit type grond, een dubbele laag bestaande uit krijt en een mengsel van loodwit, nog niet aangetoond. Ook de Margareta de Geer (als 3/4 portret) was veel fijner geschilderd met meerdere verflagen over elkaar. Door de manier van schilderen en gronden maakte dat de onderzoekers meende dat het een zeer bekwame imitatie was.

51 belangrijke vragen over Materiaal-technisch onderzoek: wat maakt een Rembrandt een Rembrandt?

Wat is het doel van materiaal-technisch onderzoek van schilderijen

Inzicht te geven in het door de kunstenaar gebruikte materiaal en de manier waarop hij dit materiaal gebruikt: het vervaardigingsproces en de schildertechniek

De introductie van nieuwe onderzoekstechnieken in het kunsthistorisch onderzoek aan het einde van de 19e eeuw, stuitte op argwaan en regelrechte weerstand. Beschrijf de voorbeelden van Christus en de overspelige vrouw (Rembrandt) en De lachende cavalier (Frans Hals)

Rembrandt: Charles Sedelmeyer keurde het af dat Bredius het schilderij 'Christus en de overspelige vrouw' in 1898 liet onderzoeken in het lab van de Konigliche Museen te Berlijn. Hiermee zou het bankroet van de kustkenner verklaard worden. Desondanks werden er in het schilderij pigmenten van na 1700 gevonden.

Frans Hals: er kwam een rechtszaak in 1925 toen was gebleken dat uit chemische analyse bleek dat de materialen in het schilderij niet uit de 17e eeuw stamden. Volgens kunstkenner Hofstede de Groot waren deze afkomstig van 19e eeuwse restauraties en kon de echtheid van het schilderij niet betwijfeld worden.

Vanaf wanneer werden Rembrandts schilderijen aan materiaal-technisch onderzoek onderworpen?

Al vanaf de eerste toepassingen van dit onderzoek vanaf het einde van de negentiende eeuw, maar pas sinds 1968 - met de start van het Rembrandt Research Project (RRP) - wordt het werk van de meester op systematische wijze met behulp van natuurwetenschappelijke onderzoekstechnieken onderzocht in de verwachting dat hiermee objectieve criteria kunnen worden verkregen voor het beantwoorden van authenciteitsvragen.

Introductie van nieuwe onderzoekstechnieken stuitte naast argwaan ook op weerstand een voorbeeld is Charles Sedelmeyer die fel tegen technisch onderzoek was, welk argument gebruikte hij

Hij vond dat de vakkennis in twijfel getrokken werd als men technisch onderzoek ernaast ging gebruiken.

De kloof tussen technisch onderzoek en kunsthistorisch onderzoek kon moeilijk gedicht worden. Dat blijkt uit de slotopmerking van de ronde tafeldiscussie Technical aspects, scientific examination in 1969, ter gelegenheid van het 300-ste sterfjaar van Rembrandt. Wat was het argument?

Restaurator William Suhr merkte op dat de materialen die Rembrandt gebruikte door iedereen werden gebruikt, met het verschil dat Rembrandt ze op een andere manier gebruikte. De natuurwetenschap zou volgens hem deze andere manier van gebruik niet kunnen aantonen.

Ging de introductie van de nieuwe onderzoekstechnieken in het kunsthistorisch onderzoek zonder slag of stoot?

Nee ze stuitte naast enige argwaan soms op regelrechte weerstand.

Materiaal-technische resultaten moeten gerelateerd worden aan archiefonderzoek, stilistisch en iconografisch onderzoek. voorbeeld van deze interdisciplinaire aanpak is de catalogus Art in the making, (1988). Wat is er opvallend aan de herziene versie van 2006?

Materiaal-technische bevindingen die eerder als afwijkend van Rembrandts werkwijze werden geinterpreteerd konden door nadien verworven inzichten wel tot Rembrandts manier van werken worden herleid.

VB: portret van Margaretha de Geer, en buste: met een dubbele laag grond. De onderste bestaat uit krijt en de bovenste uit een mengsel van loodwit, krijt, koolstofzwart met rode en gele aardpigmenten - dit werd in 1988 als afwijkend beschouwd. na 1988 werden echter verschillende andere werken gevonden, zoals de staalmeesters

Sedelmeyer was verontwaardigd omdat de directeur van het Mauritshuis Christus en de overspelige vrouw door de door het museum aangestelde chemicus Alois Hauser liet onderzoeken. Wat onderzocht Hauser en welke conclusie trok hij hieruit betreffende dit schilderij

Hauser onderzocht de pigmenten van het schilderij, deze waren volgens hem niet uit de 17de eeuw dus dit schilderij kon niet van Rembrandt zijn.

Welk schilderij neemt een bijzondere plaats in naar aanleiding van een herziene editie uit 2006 Art in the making: Rembrandt en waarom. (Hierin konden materiaal-technische bevindingen die eerder als afwijkend werden geinterpreteerd wel degelijk tot Rembrandt manier van werken konden worden herleid).

Het Portret van Margaretha de Geer, en Buste geschilderd op doek. In 1988 was dit type grond, een dubbele laag bestaande uit krijt en een mengsel van loodwit, nog niet aangetoond. Ook de Margareta de Geer (als 3/4 portret) was veel fijner geschilderd met meerdere verflagen over elkaar. Door de manier van schilderen en gronden maakte dat de onderzoekers meende dat het een zeer bekwame imitatie was.

Werd de kloof tussen de technisch onderzoeker en de kunsthistoricus in de loop van de twintigste eeuw gedicht?

Nee, zoals blijkt in de 1969 in Chicago gehouden rondetafeldiscussie. Maar ruim veertig jaar later heeft het materiaal-technisch onderzoek een grote ontwikkeling doorgemaakt, heeft het een gezaghebbende positie gekregen en is het niet meer weg te denken in de studie naar Rembrandt. Talloze publicatie over diens werkwijze, technieken en atelierpraktijk die sindsdien zijn verschenen, getuigen hiervan.

Het portret van Margaretha de Geer, en buste werd beschouwd als een vervalsing, maar later als een Rembrandt. Wat waren de afwijkende aspecten?

1. de dubbele laag grond, waarvan de onderste bestaat uit krijt - gebruikelijk was een eerste laag van oranje roodachtige oker
2. de manier van schilderen, schetsmatig. De combinatie van een schetsmatig busteportret en een meer uitgewerkt portret van een halffiguur bleek vaker voor te komen. (halffiguur van een man met een valk)

Ook de aan Frans Hals toegeschreven De lachende cavalier wordt na onderzoek als niet 17de-eeuws beschouwd. De kunsthandel Frederik Muller & Co die enkele jaren daarvoor dit werk hadden gekocht spanden een proces tegen de resultaten van het chemisch onderzoek aan. Welke argumenten gebruikte de kunsthistoricus Cornelis Hofstede de Groot die dit werk als een authentieke Frans Hals had beoordeeld om de chemische analyse als niet bruikbaar aan te tonen

De onderzochte verf en 19de-eeuwse pigmenten stammen van latere restauraties
Bij beoordeling van het kunstwerk moet de kunsthistoricus , het oog, de hoogste instantie bij het toeschrijven van kunstwerken zijn

Hoe werden deze schilderijen uiteindelijk toch toegeschreven aan Rembrandt op basis van welk technische en stilistisch onderzoek?

Na 1988 werden verschillende v.b. van de grondlaag uit het schilderij van De Geer aangetroffen in onomstreden Rembrandt schilderijen (oa De Staalmeesters). Ook een busteportret met een meer uitgewerkt portret van een halffiguur bleek meer voor te komen.

Hoe worden de schetsmatige busteportretten tegenwoordig geïnterpreteerd?

Als schetsen in olieverf, voor de uiteindelijke grotere portretten. Dit kan het verschil in schildertechniek tussen de schetsmatige en de meer uitgewerkte portretten van dezelfde figuur verklaren.

De kloof tussen technisch onderzoek en kunsthistorici werd in de loop van de 20ste eeuw niet gedicht illustratief is een ronde tafel discussie uit 1969, zie blz 218. In de slotopmerking gebruikt William Suhr een argument waaruit het belang van de kunsthistoricus blijkt, wat voert hij aan

De natuurwetenschap kan aantonen dat de materialen die Rembrandt gebruikte door iedereen werden gebruikt, met het verschil dat Rembrandt deze materialen op een andere manier gebruikte

Wat zou het verschil in schildertechniek verklaren tussen de 2 portretten van Margaretha de Geer.

De onderzoekers opperen dat busteportretten schetsen in olieverf zijn voor de uiteindelijke grote portretten. Dit gegeven en het niet langer afwijkend gebleven grondlaag maakt dat in de editie van Art in de making uit 2006 het schilderij als eigenhandig van Rembrandt wordt beoordeeld.

De technische gegevens zijn aan interpretatie onderhevig. Op basis van dezelfde onderzoeksgegevens bestaan tegengestelde meningen omtrent authenticiteit. Dit blijkt uit de 2-delige catalogus Rembrandt/ Not Rembrandt in the Metropolitan Museum of Art. Wat waren die tegengestelde meningen?

In deel een worden de aan Rembrandt toegeschreven portretten beschreven door Hubert von Sonnenburg, restaurator. in deel 2 worden ze belicht door conservator Walter Liedtke.

'Christus en de vrouw van Samaria': waar Von Sonnenburg de (volgens hem kenmerkend voor Rembrandt) rijke diversiteit in verfbehandeling ziet, meent Liedtke dusdanig zwakke partijen te zien dat deze onmogelijk van Rembrandts hand kunnen zijn.

Waaruit blijkt dat technische gegevens aan interpretatie onderhevig zijn en dat op basis van dezelfde onderzoeksgegevens, tegengestelde meningen omtrent authenticiteit kunnen ontstaan?

Uit de tweedelige catalogus Rembrandt/ Not Rembrandt in the Metropolitan Museum of Art: aspects of connoisseurship, die in 1995-1996 werd uitgebracht bij de gelijknamige tentoonstelling in het Metropolitan Museum in New York. Waarin de restaurator Hubert von Sonnenburg en de conservator Walter Liedtke verschillende conclusies over wat een echte Rembrandt is en wat niet trekken.

In de afgelopen 40 jaar heeft het materiaal-technisch onderzoek een grote ontwikkeling doorgemaakt. Het is echter niet zo dat materiaal-technisch onderzoek alleen de harde gegeven oplevert om aan te tonen dat een schilderij door Rembrandt is gemaakt, welke bronnen moeten daarnaast gebruikt worden

Archiefonderzoek
Stilistisch onderzoek
Iconografisch onderzoek

Uit welke catalogus blijkt dat technische gegevens aan interpretatie onderhevig zijn en dat op basis van dezelfde onderzoekgegevens tegengestelde meningen omtrent echtheid ontstaan.

Rembrandt/ Not Rembrandt in the Metropolitan Museum of Art: aspect of connoisseurship..
In het 1e deel worden aan Rembrandt toegeschreven schilderijen beschreven door de restaurator in het MMA, Hubert von Sonnenberg. In het 2e deel worden deze beschreven door de conservator Walter Liedtke.

Wat kenmerkt het Rembrandt Research project?

Eerste project werk van één kunstenaar systematische wijze onderworpen aan materiaal-technisch onderzoek mbv natuurwetenschappelijke technieken.

Wat laat de publicatie treffend zien door de verschillende standpunten van de conservator en restaurator weer te geven?

Hoe individuele interpretatie van technisch materiaal en het wel of niet combineren van dit materiaal met het traditionele kunsthistorisch onderzoek bepalend zijn voor de getrokken conclusies.

Welk schilderij is illustratief voor het meningsverschil over de echtheid van een Rembrandt schilderij tussen Sonnenberg en Liedtke?

Christus en de vrouw van Samaria (8.7). Sonneberg is overtuigd van de echtheid, terwijl Liedtke het toeschrijft aan een navolger van Rembrandt.

Wat hoopte men met het Rembrandt Research Project te bereiken?

Het verkrijgen van objectieve criteria voor beantwoorden authenticiteitsvragen.
Dit bleek te ambitieus -> resultaten vaak afhankelijk van interpretatie.

Niet alleen is materiaal-technisch onderzoek van belang bij de toeschrijving van werken, ook werpt het licht op de werkwijze van de schilder. Wat reconstrueert Ernst van de Wetering op ingenieuze wijze?

Rembrandts manier van werken. Hij tracht Rembrandts schildertechniek te achterhalen door wat hij ziet op het verfoppervlak te combineren met de resultaten van technisch onderzoek zoals röntgenfoto's, verfdwarsdoorsneden en autoradiografieën. Daarnaast gebruikt hij zeventiende-eeuwse schilderstraktaten als bron van informatie voor Rembrandts schilderwijze.

Welke overeenkomsten zijn er tussen Halffiguur van een man met een valk en De kruisvaarder zie blz. 220

Beide tonen een zijwaarste positie van de geportretteerde, op driekwart portretten zijn de figuren frontaal weergegeven
Beide kleine schilderijen laten een schetsmatige vlotte penseelvoering zien waarbij de grondlaag herhaaldelijk is opengelaten.

Wat zijn de verschillende kenmerken waardoor de ene het wel aan Rembrandt toeschrijft en de andere niet?

Sonneberg (restaurator); rijke diversiteit kenmerkend voor Rembrandt (met name in rok)
-Voorbeelden van rontgenfoto's van schilderijen en etsen moeten eigenheid bewijzen (helaas zonder verdere uitleg)
Liedtke (conservator); zwakke partij in plooien Christus kleed onmogelijk Rembrandts hand.
-ontlenen van eigen werk zou Rembrandt nooit doen (zie zittende christus en 2 voorste appostelen, deze zijn overgenomen van Rembrandt ets uit 1634).

Waarom bleek het streven van het RRP naar het krijgen van objectieve criteria voor beantwoording objectiviteitsvragen te ambitieus?

Resultaten technisch onderzoek vaak interpretatie.

Het materiaal-technisch onderzoek naar Rembrandt mag dan niet altijd absolute criteria voor het af-dan wel toeschrijven van schilderijen opleveren. Wat verschaft het wel?

Essentiële informatie over Rembrandts kunstvaardigheid en kunstenaarschap. Informatie die nieuwe inzichten geeft met betrekking tot de vraag: wat maakt een Rembrandt een Rembrandt?

In de tweedelige catalogus Rembrandt/Not Rembrandt in the Metropolitan Museum of Art: aspects of connoisseurship uit 1995 beoordelen de restaurator H. von Sonnenburg en de conservator W. Liedtke dezelfde schilderijen, hun conclusies over wat een echte Rembrandt is en wat niet uiteen. Illustratief is het dispuut over Christus en de vrouw van Samaria volgens Sonnenburg is het een Rembrandt volgens Liedtke is het van een navolger. Welke verschillen in interpretatie hebben zij

Volgens Sonnenburg is de rijke verfbehandeling o.a. zichtbaar in de rok van de vrouw kenmerkend voor Rembrandt. Volgens Liedtke zijn er in de weergave van Christus' kleed zulke zwakke partijen dat deze onmogelijk van Rembrandt kunnen zijn.
Sonnenburg voert verschillende tekeningen en etsen van Rembrandt op met het onderwerp van Christus en de Samaritaanse vrouw. Volgens Liedtke zou Rembrandt het ontlenen aan eigen werk nooit doen.

Wat maakte het RRP duidelijk over de werkwijze van Rembrandt?

Deze werkwijze was niet zo uniek of geniaal als eerder werd gedacht.

Alleen een paar elementen in zijn materiaalgebruik zijn kenmerkend voor werkplaats Rembrandt

Wie reconstrueerde het werk van Rembrandt en wat tracht hij te achterhalen?

Ernst van de Wetering, de kunsthistoricus/kunstschilder, tracht de schildertechniek te achterhalen door wat hij ziet op het verfopervlak te combineren met b.v. rontgenonderzoek, verfdwarsdoorsnede en autoradiografieeen.

Welke kritiek had Sedelmeyer in 1912 op Bredius, directeur Mauritshuis?

Hij was verontwaardigd dat Bredius bij toeschrijving van schilderijen zijn argumenten met technisch onderzoek steunde.
Trad buiten vakgebied.
(afschrijving Christus en de overspelige vrouw)

Wat kenmerkt het schilderij Christus en de overspelige vrouw? (1644)

Franse kunstkenner Sedelmeyer - authentieke Rembrandt.

Bredius (directeur Mauritshuis) - vervalsing

Welk conflict speelde rond de Lachende Cavalier? (toegeschreven aan Frans Hals)

Amsterdamse kunsthandel Frederik Muller en Co kocht schilderij in 1923 nadat het als een authentieke Frans Hals was beoordeeld (door Hofstede De Groot)

1925 - chemische analyse: gebruikte materialen niet uit 17e eeuw. Verf loste op in water. Verweer --> latere restauraties.

Kan materiaal-technisch onderzoek dermate harde gegevens opleveren dat dit altijd antwoord geeft op wat 'een Rembrandt een Rembrandt' maakt?

Nee, je zult ook altijd ander onderzoek moeten doen: archief, stilistisch en iconografisch.

Wat kenmerkt de catalogus Art in the making: Rembrandt

Interdisciplinaire aanpak
Nauwe samenwerking kunsthistoricus, natuurwetenschapper en restaurateur werken nauw samen.

Waarom was het gebruikte type grond van het schilderij Margaretha de Geer (1661) ongebruikelijk voor Rembrandt?

Normaal gesproken bestond de eerste laag in zijn dubbele gronden niet uit krijt, maar een oranje roodachtige okerlaag.

Bovenste grondlaag had staafvormige morfologie gele aardpigment - meestal gebruikte Rembrandt ronde okers.

Waarom was de staafvormige morfologie van het gele aardpigment in de bovenste grondlaag van Rembrandts portret van Margaretha de Geer ongebruikelijk?

De okers in Rembrandts verf- en grondlagen zijn meestal rond van vorm.

Noem nog twee opmerkelijke kenmerken van Rembrands Portret van Margaretha de Geer, en buste (1661)

Vlot geschilderd
Grondlaag op veel plekken open op verfoppervlak

Waarin verschillen de portretten van Margaretha de Geer wat betreft schildertechnieken?

Margaretha - driekwart = veel fijner geschilderd, meerdere verflagen over elkaar
Margaretha, en buste = vlotter geschilderd, open grondlaag

Waarom bleek het portret van Margaretha de Geer, en buste (1661) uiteindelijk - na enige twijfel - toch een originele Rembrandt te zijn?

In 1988 werden verschillende voorbeelden van de gebruikte grondlaag in onomstreden Rembrandtwerken gevonden, zoals De Staalmeesters

Wat maakt Rembrandts busteportretten van Margaretha en Man met valk vergelijkbaar?

Combinatie schetsmatig busteportet, meer uitgewerkt portret half-figuur.
Geportretteerde iets zijwaards afgebeeld.
(figuren frontaal op driekwart-portretten)
Schetsmatige vlotte penseelvoering
Open grondlaag

Hoe zijn is het busteportret van de man met valk uiteindelijk geïnterpreteerd?

Als schetsen in olieverf voor uiteindelijk grotere portretten
(vergelijkbaar met twee portretten Margaretha de Geer)

Waarom werd het schilderij Margaretha de Geer, en buste uiteindelijk wel als een echte Rembrandt gezien?

Schetsmatig geschilderd en mogelijk voorstudie voor groter portret.
(Net als man met valk, en buste drie kwart afbeeld)
Combinatie schetsmatig busteportret met meer uitgewerkte halffiguur kwam vaker voor.

Welke argumenten geeft conservator Walter Liedke dat Christus en de vrouw van Samaria (1665) juist geen echte Rembrandt is?

Zwakke partijen, plooien in Christus kleed.
Rembrandt nooit ontlenen aan eigen werk (motieven zittende Rembrandt en twee apostelen zichtbaar in eerdere ets Rembrandt 1634)

In de lange introductie op haar hoofdstuk haalt Ige Verslype een in 1969 gedane uitspraak van de New Yorkse restaurator William Suhr aan: "The decision of what is Rembrandt and what is not is still safely in the eye and mind of the scholar." Echter, op dat moment waren er al verschillende gevallen bekend, waarbij technisch onderzoek de doorslag had gegeven bij het afschrijven van schilderijen van oude meesters. Wat was er geconstateerd?

Uit chemische analyse bleek dat in sommige schilderijen pigmenten waren verwerkt die in de 17e eeuw nog niet bestonden. (Christus en de overspelige vrouw, Lachende cavalier)

Waarom werd het onderzoek van chemici naar schilderijen in het begin van de twintigste eeuw door menig kunsthistoricus als bedreiging ervaren?

De vakkennis van de kunsthistoricus en connaisseur werd daarmee betwijfelt en zoals Sedelmeyer het verwoordt: voor authentificatiekwesties zou je schilderijen in de toekomst naar een chemisch laboratorium kunnen sturen, oftewel: mensen zonder enig verstand van kunst zouden erover oordelen.

Het eerder aangehaalde citaat van William Suhr uit 1969 "The decision of what is Rembrandt and what is not is still safely in the eye and mind of the scholar" was bedoeld als verzoenend gebaar tussen natuurwetenschappers en kunsthistorici.
Leg uit wat Suhr hiermee bedoelde.

Ook natuurwetenschappelijke onderzoeksresultaten hebben interpretatie nodig. Oog van kunsthistoricus en connaisseur nog steeds nodig.

Wie vond in Christus en de overspelige vrouw alleen pigmenten die na 1700 werden gebruikt?

Restaurator Alois Hauser

Margaretha de Geer, en buste werd in Art in the making (2006) niet langer als kopie maar eigenhandig van Rembrandt beoordeeld. Welke twee punten waren hierbij belangrijk?

Losser busteportret voorstudie groter portret (net als man met valk)
De grondlaag (1.krijt; 2.krijt, loodwit, koolstofzwart met rode en gele aardpigmenten)

De vragen op deze pagina komen uit de samenvatting van het volgende studiemateriaal:

Rembrandt in perspectief De veranderende visie op de meester en zijn werk | 9789491196607 | Jaco Rutgers, et al

Bekijk samenvatting

Een unieke studie- en oefentool
Nooit meer iets twee keer studeren
Haal de cijfers waar je op hoopt
100% zeker alles onthouden

Onthoud sneller, leer beter. Wetenschappelijk bewezen.

Onderwerpen die gerelateerd zijn aan Materiaal-technisch onderzoek: wat maakt een Rembrandt een Rembrandt?

Studiemateriaal generieke omslagafbeelding