Materiaal-technisch onderzoek: wat maakt een Rembrandt een Rembrandt? - Onderzoek van de eerste schets

34 belangrijke vragen over Materiaal-technisch onderzoek: wat maakt een Rembrandt een Rembrandt? - Onderzoek van de eerste schets

Wat was de eerste fase in het eigenlijke creatieve proces, nadat de drager was voorzien van een grondlaag?

Het aangeven van de compositie op de grondlaag. Rembrandt deed dit door in bruine verf, variërend in toon van rood tot grijs en soms bijna zwart, de vormen globaal in lijnen te schetsen. Daarnaast gaf de schilder een eerste indicatie van de licht-donkerverdeling met een dunne, transparante, vloeibare verf in bruintinten. Zo ontstond een monochrome schets die de basis vormde voor de in een volgende fase aan te brengen kleur.

Hoe werd het schilderij in de 17e eeuw meestal voorbereid?

Middels een schets
Basis voor compositie

Nadat de grondlaag was aangebracht begon het creatieve proces van het vervaardigen van het schilderij. Uit welke fasen bestaat deze vervaardiging bij Rembrandt

  1. Aangeven van de compositie Rembrandt schetste met bruine verf variërend in toon van rood tot grijs/zwart. Daarnaast een indicatie van de licht-donkerverdeling met dunne transparante vloeibare verf in bruintinten.
  2. Het aanbrengen van kleur
  • Hogere cijfers + sneller leren
  • Niets twee keer studeren
  • 100% zeker alles onthouden
Ontdek Study Smart

Hoe wordt de monochrome schets of monochrome onderschildering ook wel aangeduid?

Met de in zeventiende-eeuwse bronnen gebruikte term 'doodverf'. Deze in de vroege theoretische teksten, bijvoorbeeld in Het groot schilderboek van Gerard de Lairesse uit 1707, gebezigde term is echter niet eenduidig, want deze wordt zowel voor een monochrome schets gebruikt als voor een eerste onderschildering in kleur.

De eerste onderschildering wordt ook wel 'doodverf' genoemd. Wat wordt hier mee bedoeld?

Met deze term wordt zowel een monochrome schets bedoeld als een eerste onderschildering in kleur. Deze onderschildering was dan vaak een vlakke versie in gedempte kleuren van de uiteindelijke verflaag en diende als een eerste indicatie van de verdeling van de kleuren in de compositie, die dan in een volgende fase met een meer intens coloriet kon worden uitgewerkt.

Wat is in Rembrandts schilderijen soms gedeeltelijk opengelaten in het uiteindelijke verfoppervlak?

De eerste opzet, zoals in de middentoon van schaduwen of waar de verschillende partijen van de compositie niet geheel op elkaar aansluiten. Dit kan bijdragen tot de gehele tonaliteit van het werk. Hierdoor krijgt een schilderij een bepaalde helderheid en luchtigheid.

Hoe werd de doodverf-fase door schilders beschouwd?

De doodverf-fase werd als een tijdelijk afgerond geheel gezien, dat in een laatste fase kon worden opgemaakt. In inventarissen worden soms grote aantallen schilderijen in het doodverfstadium genoemd en schilders hadden mogelijk een voorraad in hun atelier. Klanten konen dan kiezen welke ze wilden laten uitwerken. Ook is het niet ondenkbaar dat een gedoodverfd schilderij door een andere schilder werd afgemaakt.

Welke term gebruikte men in de 17de eeuw voor de monochrome schets en waarom is deze niet eenduidig

Doodverf, deze is niet eenduidig omdat zij voor de eerste schets als voor de eerste onderschildering in kleur wordt gebruikt.

Infraroodonderzoek kan worden gebruikt om de eerste schets meer zichtbaar te maken. Hoe werkt de techniek?

Koolstofhoudende materialen absorberen infraroodstraling en andere materialen reflecteren de straling. door infraroodstraling kan een contrastbeeld gemaakt worden dat de onder het verfoppervlak verborgen eerste koolstofhoudende opzet of ondertekening toont.

Waardoor krijgt het schilderij een bepaalde helderheid en luchtigheid?

In donkere delen (zoals in Landschap met stenen burg ca 1640) van de lucht en voorgrond is de bruine opzet gedeeltelijk weggelaten en draag zo bij aan de gehele tonaliteit van het werk.

In het vroege infraroodonderzoek van Rembrandts schilderijen lag de nadruk voornamelijk op het zichtbaar maken van zijn wijzigingen van de compositie tijdens het scheppingsproces. zoals bijv in 1947 van de Nachtwacht. Hoe veranderde het onderzoek?

Na de introductie van IRR begin jaren 70 werd dit al snel een niet meer weg te denken hulpmiddel bij het onderzoek naar 15e en 16e eeuwse schilderijen. Vele ondertekeningen van vroege schilderijen werden blootgelegd en dit werd bijna een op zichzelf staande studie. Omdat dergelijke ondertekeningen in 17e eeuwse schilderijen veelal ontbreken, werd deze techniek aanvankelijk niet systematisch toegepast.

Op welke wijze wordt de eerste onderschildering zichtbaar

Soms te zien in het verfoppervlak waar verschillende partijen niet geheel op elkaar aansluiten. Ook in de verfdwarsdoorsneden wordt deze verflaag aangetroffen, een voorbeeld is te zien op blz. 240

Welke twee technieken zijn in gebruik in het onderzoek naar schilderijen met behulp van infrarood (IR)- straling? Wat zijn de verschillen?

1. IR-fotografie (bereik tot ca. 900-1000 nm)
2. IR-reflectografie (IRR, bereik tot ca. 2000 nm)
Door het geringere bereik kan IR-fotografie over het algemeen niet door blauwe en groene verflagen heen dringen. Het is veel goedkoper dan IRR en kan, in tegenstelling tot IRR,  een relatief groot oppervlak vastleggen in één enkele opname (zeker met de hoge resolutie van digitale IR-fotografie)

Hoe werd de term doodverf gebruikt in het Groot schilderboek van Gerard de Lairesse uit 1707?

Zowel voor monochrome schets als eerste onderschildering in kleur
(vlakke versie gedempte kleuren van uiteindelijke verflaag)

Dat met IRR wel degelijk waardevolle informatie verkregen kan worden over de eerste opzet van 17e eeuwse schilderijen, wordt duidelijk geïllustreerd door het onderzoek door het Mauritshuis naar het 'Zelfportret met halsberg' in 1998. Wat waren de bevindingen?

Groot was de verbazing dat onder het Zelfportret met halsberg een gedetailleerde ondertekening werd aangetroffen, een fenomeen dat nergens anders voorkwam in het oeuvre van Rembrandt.

Uiteindelijk werd het portret als een kopie bestempeld. Het origineel is het 'Zelfportret met halsberg' dat in Neurenberg hangt.

Naar aanleiding van de vondst onderzoek Jorgen Wadum, hoofrestaurator van het Mauritshuis systematisch een grote groep vroege Rembrandts met IRR, alsmede schilderijen die inmiddels waren afgeschreven en werken van Jan Lievens, en leerlingen Gerard Dou en Isaac de Jouderville. Wat waren de bevindingen?

- alleen in de onderzochte schilderijen van Dou werden ondertekeningen gevonden.
- Rembrandt monochrome schets of doodverf bleek zichtbaar in het IRR-beeld. Hierdoor werd een nieuwe bron aan informatie aangeboord. In alle Rembrandt-portretten uit de periode 1626-1634 vond de restaurator in de schaduwzijde van de gezichten een karakteristiek vlekkerig patroon van de eerste opzet. In de onderzochte werken van de andere meesters werd dat niet aangetroffen. Ook ontbrak het in het Zelfportret met halsberg in het Mauritshuis. Het werd wel aangetoond in het Neurenbergse portret.

Wat kenmerkt het schilderij Man in orientaals kostuum? Rembrandt

  • Onderste deel paars kostuum niet verder uitgewerkt
  • Toont eerste onderschildering met kort vlakke verfstroken'.

Hoe werd de doodverf in Rembrandts tijd opgevat?

Het werd gezien als een tijdelijk afgerond geheel, opmaken in latere fase.

Waarom hadden schilders in hun ateliers een grote voorraad doodverfschilderijen?

Klanten konden kiezen welke ze wilden laten uitwerken
Soms werd doodverfschilderij door andere schilder afgemaakt

Wat kenmerkt Rembrandts Landschap met stenen brug (1640)

  • Eerste opzet gedeeltelijk opengelaten in uiteindelijke verfoppervlak
  • Donkere delen lucht en voorgrond is eerste bruine opzet deels opengelaten, draagt bij aan tonaliteit van werk. Helderheid en luchtigheid.   

In hoeverre was IRR nuttig in het onderzoek naar de eerste schetsen van 17e eeuwse schilderijen?

Beperkt. Techniek niet systematisch toegepast - ondertekeningen ontbraken in 17e eeuwse schilderijen
In plaats van houtskool werd direct in bruine verf geschetst op grondlaag.

Wat kenmerkt het zelfportret van Rembrandt (Zelfportret met Halsberg, 1629, Neurenberg)

RRP zag dit aanvankelijk als zeer getrouwe 17e eeuwse kopie, mogelijk in Rembrandts werkplaats gemaakt.
Kunsthistoricus Claus Grimm -> dit is origineel, werk Mauritshuis is kopie. Op basis detailfoto's, röntgenfoto's.

Welke opvatting had kunsthistoricus Claus Grimm over de zelfportretten van Rembrandt in Mauritshuis en Neurenberg?

  • Versie Neurenberg is originele Rembrandt (detail- en röntgenfoto's)
  • Versie Mauritshuis is kopie 

Wat bleek uit de IRR van het portret uit het Mauritshuis?

  • Twee fasen ondertekening zichtbaar:
  • Onder gevolgde ondertekening is minder sterk registrerende ondertekening zichtbaar met nog een paar ogen. Lager en meer rechts.
  • Rembrandt had dus nóg een ondertekening gemaakt. 

Wat bleek uit de vergelijking van de twee stadia van ondertekening?

  • De indicaties van de gelaatstrekken hadden dezelfde positie ten opzichte van elkaar.
  • Beide fasen van ondertekening zijn overgetrokken van dezelfde voorbeeldtekening.
  • Positie eerste fase ondertekening komt overeen met werk in Neurenberg  

Wat maakte het technische onderzoek naar de zelfportretten van Rembrandt uiteindelijk duidelijk?

  • Portret Mauritshuis moet zijn gemaakt naar Neurenberg en niet andersom.
  • Het stuk in Neurenberg was eerste versie en Mauritshuis tweede.
  • Meningen over Mauritshuis blijven verdeeld!

Wat was de verdienste van Jorgen Wadum, voormalig hoofdrestaurator Mauritshuis?

Hij onderzocht vroege schilderijen Rembrandt, afgeschreven werken en schilderijen van tijdgenoten met IRR.

(Na vondst ondertekening in zelfportret Mauritshuis vroeg hij zich af of er niet meer ondertekeningen in vroege Rembrandts zijn)

Waarin verschilde het zelfportret in Mauritshuis met Neurenberg?

  • Neurenbergse versie had in schaduwzijden gezicht karakteristiek vlekkerig patroon. Dit ontbrak in Mauritshuis.
(Dit zou versie Mauritshuis weer degraderen tot kopie, maar meningen blijven verdeeld)

Welke opvatting had kunsthistoricus Eric Jan Sluijter over de zelfportretten in Mauritshuis en Neurenberg?

Zou het stuk in Mauritshuis niet een tweede versie kunnen zijn, maar dan andere stijl?
Laten zien dat Rembrandt in losse stijl (Neurenberg) en nette stijl (Mauritshuis) kon werken.

Hoe keek kunsthistoricus Erik Jan Sluijter aan tegen de gedetailleerde ondertekening (dmv overtrektechniek) van het Haagse werk?

Gebruikelijke atelierpraktijk, snelle efficiënte manier om compositie over te brengen.
Geen argument voor afschrijven schilderij.

In werk Mauritshuis ontbrak het kenmerkende vlekkerige patroon dat wel in eerste opzet Neurenberg zichtbaar was. Hoe verklaart Sluijter dit?

De 'nette' manier van schilderen, zoals zichtbaar in Haagse beeld vereist andere opbouw van verflagen.

Wat verstaat Verslype onder een onderschildering en ondertekening?

  • Onderschildering - eerste versie voorstelling op de drager in monochrome of gedempte kleuren.

  • Ondertekening - uitgevoerd in lijnen in tekenmedium (houtskool, krijt of inkt - laatste kan ook met penseel gewassen worden, lijkt dan weer geschilderd)

Welke type eerste schets gebruikte Rembrandt wel en welk type niet?
Welke is dus - als ze wordt aangetroffen - een indicatie, dat het betreffende stuk zeer waarschijnlijk niet van Rembrandts hand is?

Uit IRR en bestudering verfdwarsdoorsnedes blijkt dat in Rembrandts schilderijen de twee verschillende types doodverf regelmatig zijn te vinden.
Geen gedetailleerde ondertekeningen in houtskool, zwart krijt of inkt.

Waarom kunnen vragen gesteld worden bij de conclusie dat de kopie van Zelfportret met halsberg in Mauritshuis - met uitgebreide ondertekening - in Rembrandts werkplaats is ontstaan?

  • Werkwijze is a-typisch voor Rembrandt.
  • Leerlingen moesten juist Rembrandts manier onder de knie krijgen.
  • Leerde men bij Rembrandt überhaupt werken met sjablonen?  

De vragen op deze pagina komen uit de samenvatting van het volgende studiemateriaal:

  • Een unieke studie- en oefentool
  • Nooit meer iets twee keer studeren
  • Haal de cijfers waar je op hoopt
  • 100% zeker alles onthouden
Onthoud sneller, leer beter. Wetenschappelijk bewezen.
Trustpilot-logo