Startpagina / Samenvattingen / Veelvormige dynamiek : Europa in het ancien régime, 1450-1800 / verlichting-verlicht-nederland

Rede en openbaring in de Verlichting - Twee varianten van de christelijke Verlichting: katholische Aufklarung en protestantse Verlichting

52 belangrijke vragen over Rede en openbaring in de Verlichting - Twee varianten van de christelijke Verlichting: katholische Aufklarung en protestantse Verlichting

Wat is het verschil tussen de katholische Aufklarung en die van de protestanten?

Uitgangspunt was verlichter, doordat zij de menselijke natuur en bijgevolg ook de mogelijkheden van de menselijke rede van oudsher optimistischer waardeerden.

Het uitgangspunt van de vertegenwoordigers van de katholieke aufklarung was verlichter dan dat van de protestanten. Zij waarderden de menselijke natuur en de mogelijkheden van de menselijke reden optimistischer.
juist of onjuist?

juist

Waarin verschilden de protestantse verlichting van de katholieke?

De katholieken waren al redelijk openminded en positiever dan de protestanten. Ze wilden echter af van het slaafs volgen van rituelen en dat doen wat de paus zei (ultramontaans). oo wilden ze de liturgie in volkstaal en niet in het Latijn.
De Protestanten richtte zich niet op de kerkelijke inrichting zelf, maar op et verlicht verstaan van de Schrift door zowel leken als geestelijken.

1. Wat hield de katholische Aufklärung in?

Symbiose van ratio en revelatio
komen tot 'redelijke' standpuntbepaling over de wijze waarop de openbaring door de kerkelijke traditie werd uitgelegd en toegepast
vernieuwing van de kerkelijke structuren waarbij de autoriteit van de paus zou moeten worden teruggedrongen ten gunste van die van de bisschoppen

De protestanten waren wat de katholieken beschouwden als bijgeloof of volksgeloof voor een groot deel bij de reformatie kwijt geraakt.
juist of onjuist?

juist

Voor welk probleem kwam de katholieke Verlichting te staan

Het bijgeloof en volksgeloof dat in de loop der tijd bij de kerkelijke traditie was gaan horen. Ook de blinde gehoorzaamheid aan de paus was een probleem, het leergezag wilde men wel accepteren,

Wanneer was de kritiek van de verlichte katholieken principieel van karakter?

De verlichte katholieken waagden het om bepaalde elementen uit de kerkelijke overlevering te bekritiseren, als waren het protestanten. Ze hadden kritiek op op bepaalde elementen uit de kerkelijke overlevering, bv op de openbaring of het op "eerste" christendom.

In de bijbel stond dat waar de Geest des Heren was, vrijheid heerst. Ze wilden daarom vrijheid van meningsuiting.
Ook vrijwillige armoede moest weer in ere hersteld worden.

Welke 'oecumenische' implicaties had de katholische Aufklarung?

Strijd tegen het bijgeloof in naam van een min of meer gespiritualiseerde godsdienst.
Het verzet tegen een autocratische, ultramontaanse gezagsuitoefening.
Pleidooi voor invoering van de volkstaal in de eredienst.
De nadrukkelijk gevoelde verwantschap met het vroege christendom.

Allemaal raakvlakken met de Reformatie.

2. Soms kreeg de kritiek van de verlichte katholieken (niet zelden jansenisten) een meer principieel karakter. Licht toe.

In die gevallen bleek er zelfs iets van een andere geloofsbeleving, want dan stelden zij niet meer de ratio tegenover de revelatio en traditio, maar waagden zij het, als waren zij protestanten, bepaalde elementen uit de kerkelijke overlevering te bekritiseren met een beroep zo al niet op de openbaring dan toch op het eerste christendom.
Zo wilde men het ideaal van de vrijwillige armoede in ere herstellen en moest er in de kerk voor iedereen die zich liet leiden door de Heilige Geest, vrijheid van meningsuiting zijn.

De aufklarer konden niet volstaan met het bewerkstelligen van een symbiose tussen ratio en revelatio, maar moeste ook uitleggen hoe de openbaring door de kerkelijke traditie werd uitgelegd en toegepast.
juist of onjuist?

juist

Waar hadden de vertegenwoordigers van de katholische Aufklärung moeite mee?

De blinde gehoorzaamheid aan de Paus die werd verlangd. Ze wilden wel zijn leergezag accepteren.

Wat waren de gevolgen van de katholieke verlichting?

Strijd tegen het bijgeloof in naam van een min of meer gespiritualiseerde godsdienst.
Verzet tegen autocratische gezagsuitoefening van de Paus.
Pleidooi voor invoering van volkstaal voor de eredienst
Gevoeld verwantschap met vroege christendom
Maar ook raakvlakken met de reformatie. Of wat men kan zeggen een opweg zijn naar het protestantisme.

3. Waarom is het niet verwonderlijk dat een hedendaags historicus de katholische Aufklärung beschouwde als een-op-weg-zijn naar het protestantisme?

Er waren nogal wat raakvlakken met de Reformatie.

strijd tegen het bijgeloof
verzet tegen een autocratische, ultramontaanse (pauselijk) gezagsuitoefening
pleidooi voor invoering van de volkstaal in de eredienst
nadrukkelijk gevoelde verwantschap met het vroege christendom

4. Waarom zou het bepaald eenzijdig zijn de protestante Verlichting louter aan te merken als het 'ideaaltypische' resultaat waarop alle christelijk-verlichte inspanningen onveranderlijk waren gericht?

Het zou te weinig en te veel eer zijn als zij zou worden beschouwd als een min of meer onpartijdig eindpunt.

Te weinig eer omdat de spanning tussen rede en openbaring haar elk statisch karakter ontnam.
Te veel eer omdat zij aan het criterium der onpartijdigheid niet voldeed.

Volgens de vertegenwoordigers van de aufklarung betekende de piramidale gezagsuitoefening in de trant van het concilie een belediging voor de redelijke natuur van mondige mensen. Er was een vernieuwing van de kerkelijke structuren nodig, waarbij de ultramontaanse invloed zou worden teruggebracht ten gunst van die van de bisschoppen. Vooral in kwesties van tucht en liturgie.
juist of onjuist

juist

Welk duidelijk verschil is er tussen de katholieke Verlichting en de protestante Verlichting

Het was voor elke protestant mogelijk de Bijbel zelf te lezen, de katholieken waren daarvoor afhankelijk van hun geestelijke herders.

5. Waarom had de verlichte protestantse theologie een breder draagvlak dan de katholieke?

Men wilde de Bijbel vrijelijk in handen geven van leken.
Tot op zekere hoogte was de katholische Aufklärung een van buiten en van boven aan de leken opgelegde zaak.
Toch hadden de protestanten niet volledig de vrije hand. Ook zij dienden rekening te houden met hun belijdenisgeschriften, die als 'papieren pausen' de interpretatie van de openbaring van oudsher min of meer vastlegden.

De vertegenwoordigers van de aufklarung vonden dat het in liturgie en sacramentsbediening moest het Latijn worden vervangen door de volkstaal, zodat de eredienst begrijpelijk werd voor iedereen, Hiermee werd voorkomen dat de eredienst ontaardde in het mechanisch volbrengen van religieuze riten.
juist of onjuist?

juist

Er was veel overeenkomst tussen katholieke en protestantse verlichting. Wat bleef exclusief reformatorisch?

Het vrijelijk in handen van leken geven van de Bijbel.

Hoe kwam het dat het voor orthodoxe protestante groepen moeilijker werd kerkelijke tuchtprocedures in te stellen

De formulieren en belijdenisgeschriften die de openbaring verklaren en leefregels oplegden waren ook aan Verlichting onderhevig.
Zij werden gaandeweg te tolerant bevonden door meer orthodoxe protestanten.

6. Wat was grote verschil tussen de protestante en katholieke Verlichting?

Bij de protestanten richtte het verlichte hervormingsstreven zich niet op de kerkelijke instellingen zelf.
Integendeel, alles draaide om het verlichte verstaan van de Schrift, nadrukkelijk van de Schrift alléén, door geestelijken evenzeer als door leken.

De verlichte katholieken (aufklarung) hadden soms ook meer principiele kritiek, ze trokken bepaalde elementen uit de overlevering met een beroep op de openbaring of op het eerste christendom in twijfel. Het ideaal van de vrijwillige armoede diende in ere te worden hersteld.
juist of onjuist?

juist

Volgens de vertegenwoordigers van de aufklarung moest er in de kerk vrijheid van meningsuiting zijn voor eenieder die zich liet leiden door de Heilige geest, want waar de Geest des Heren was, heerste vrijheid.
juist of onjuist?

juist

Noem enkele verschillen in de verlichting van de katholieken en protestanten

Protestanten wilden Bijbel vrijelijk in handen leken geven.
Katholische Aufklärung van buiten en van boven aan leken opgelegde zaak
Protestantse verlichting gericht op de openbaring (Verlichte verstaan schrift), niet op de kerkelijke instellingen

Het gelijktrekken van de katholieke verlichting en de protestantse verlichting doet geen recht aan beide stromingen, aan hun eigen karakter en specifieke aard.
juist of onjuist

juist

Ook de relatief mondige leden van de diverse protestantse kerkgenootschappen hadden rekening te houden met hun belijdenisgeschriften, die als papieren pausen de interpretatie der openbaring min of meer vastlegden. Het gezag van dergelijke confessies werd in de loop van de 18e eeuw ondergraven. De invloed van degenen die een ruime tolerantie op dogmatisch gebied voorstonden groeiden.
juist of onjuist?

juist

De concentratie op de openbaring in de verlichte eeuw lokte als vanzelf een discussie uit over de rol van de belijdenisgeschriften. het impliceerde tevens dat het verlichte hervormingsstreven zich (anders dan in de katholieke kring) niet op de kerkinstellingen zelf richtte. alles draaide om het verlichte verstaan van de Schrift, en de Schrift alleen door geestelijken en door leken.
juist of onjuist?

juist

Pietisme wordt wel gezien als het nationale kenmerk van de verlichting in Duitsland. Het pietisme is een laat 17e eeuwse geloofsbeweging die vooral het beleven van de godsdienst met het innerlijk en met de daad stimuleeerde. Deze stroming had fundamentele verschillen en raakvlakken met de aufklarung.
juist of onjuist?

juist

Door het pietisme kon de theoloog SJ Baumgarten de rationalistische bewijsmethode van filosoof Chr Wolff propageerde
juist of onjuist?

juist

Kerkhistoriscus Scholder betoogde dat het samengaan van pietisme en verlichting een typisch Duits verschijnsel was.
juist of onjuist?

juist

Tegen de stelling van Scholder is in te brengen dat hoewel het pietisme in belangrijke mate een duits karakter had, de verschuiving van dogmatiek naar ethiek zich in de verlichte eeuw ook bij andere religieuze groeperingen voordeed.
juist of onjuist?

juist

Betoogd kan worden dat de symbiose tussen verlichting en christendom eigenlijk een schakering is in het veelkleurige internationale fenomeen van de moderate Enlightment.
juist of onjuist?

juist

Ook Nederland had een pietistische traditie. Hieronymus van Alphen werd in zijn biografe een redelijk, verlicht, pietist genoemd. JJ Schultens had een ruime tolerantie en een sympathie voor het pietisme van Philipp Jakob Spener, dit had hij gemeen de ultraorthodoxe predikant Comrie.
juist of onjuist?

juist

De symbiose tussen pietisme en verlichting was in Nederland te gering om er een nationale karakteristiek van te maken. Nederland kende 2 soorten pietisme, een stroming die voortkwam uit de 17e eeuwse traditioneel-gereformeerde kant en een uit een modernere, minder dogmatische variant van meer evangelische signatuur. de traditionele variant stond niet open voor verlichte invloed.
juist of onjuist?

juist

Het verschil tussen Nederland en andere Europese landen was, dat auteurs in Nederland de natie een heel concrete hoogte konden voorhouden, waar men van afgevallen was: het niveau van de godsdienstige, economische, politieke en culturele bloei van de Gouden eeuw.
juist of onjuist?

juist

De groeiende gerichtheid op de historie uit de gouden eeuw in de Nederlanden was onderdeel van de opkomst van het culturele natiebesef in Europa. Het impliceerde dat de geletterde elite zich graag afsloot voor alles wat hiermee onverenigbaar was.
juist of onjuist?

juist

De hoofdstroom in Nederland in de Verlichting was gematigd. ER waren echter ook extremere geluiden, zoals Spinoza (1632-1677) , de satirische periodieken van JC Weyerman (1677-1747) en W van Swaanenburg (1675-1728).
juist of onjuist?

juist

Het ontbreken van een radicale verlichting in Nederland kan niet meer als een nationaal kenmerk worden gepresenteerd. De overwegend christelijke Verlichting overal in europa is immers het gemeenschappelijke kenmerk.
juist of onjuist?

juist

Historiografisch gezien hadden geschiedkundigen geen ook voor het bestaan van een christelijke verlichting tot circa 1960. Ze waren gericht op de grote denkers.
juist of onjuist?

juist

Doordat geschiedkundigen (voor 1960) alleen hun blik hadden gericht op de culturele coryfeeen van Europees formaat en op het hoge niveau van de Gouden Eeuw, werd geoordeeld dat de Nederlandse beschaving in de pruikentijd slechts en receptieve, nauwelijks meer creatieve rol had.
juist of onjuist?

juist

De 18e eeuwse Nederlandse auteurs hebben geen grote bijdrage geleverd aan het deistische debat in Frankrijk en Engelang, maar de populariteit van de fysicotheologie is een teken dat de Republiek aansluiting had bij de moderate Enlightenment, volgens de moderne historiografie.
juist of onjuist?

juist

Belangrijke Nederlandse fysicotheologen waren Bernard Nieuwentijt, Willem Jacob 's Gravesande (1688-1742) en Petrus van Musschenbroek (1692-1761) - De symbiose tussen godsdienst en wetenschap oogstte echter pas in de 2e helft 18e eeuw de meeste bijval, toen ook de leden van de publieke kerk ervoor werden gewonnen.
juist of onjuist?

juist

Belangrijk voor de populariteit van de fysicotheologie in de 2e helft 18e eeuw was Johannes Florentius Martinet (1729-1795) met zijn Katechismus der natuur (4 delen 1777-1779).
juist of onjuist?

juist

In de Nederlanden bleef het fysicotheologische gedachtengoed tot ver in de 19e eeuw populair, hoewel het utilitaire natuurkundige weten soms belangrijker was dan dat van het geloven. De maatschappij tot Nut van t algemeen (1784) probeerde het godsdienstonderwijs te vervangen door onderricht in natuurkunde.
juist of onjuist?

juist

Ook in Nederland fungeerde de fysicotheologie (en de gehele natuurlijke godgeleerdheid) van oudsher primair als een voorbereiding op de geopenbaarde. eind 18e en begin 19e eeuw kreeg de rede zoveel autonomie dat zij eerder als filter dan als ondersteuning van de openbaring werkte.
juist of onjuist?

juist

Jan Konijnenburg (1757-1831) ontwaarde alleen al in het bijbelboek Genisis 15 mythen. Paulus van Hemert (1750-1825) wees in het nieuwe testament diverse passages aan waar Christus consessies had gedaan aan het toenmalige volksgeloof en die dus op rationalistische wijze moesten worden uitgelegd. -> dit was de accomodatietheorie.
juist of onjuist?

juist

Nederland voldeed ook ruimschoots aan het tweede criterium van de Christelijke verlichting, namelijk een optimistischer wordend mensbeeld. Zo werd door M Nieuwenhuyzen (1759-1793) de erfzonde ontkent. hij zocht de oorzaak van wreedheid in een verkeerde opvoeding.
juist of onjuist?

juist

Volgens M Nieuwenhuyzen (1759-1793) was deugdzaamheid aan te leren en daarom diende ook in Nederland de educatie een grondige verbetering te ondergaan. (gebaseerd op Locke / filantropijnen)
juist of onjuist?

juist

Ook de hervormers in Nederland waren ervan overtuigd dat een uitgekiend stelsel van beloningen een gunstige invloed had op zowel de opvoeding als op de schoolprestaties van kinderen. (Bijv het bijhouden van een eer- en schandbord). Het straffen mocht nooit een doel op zich zijn, maar diende altijd ter zedelijke verbetering van de leerlingen.
juist of onjuist?

juist

In de in 1792 opgerichte Nutsscholen kregen de nieuwe pedagogische inzichten praktisch gestalte.
juist of onjuist.

juist

Mensen waren niet alleen opvoedbaar, maar zij waren ook heropvoedbaar. Deze gedachte gaf de aanzet tot een (bescheiden) humanitaire hervormingsbeweging in Nederland. Bestaande strenge straffen waren ongeschikte middelen ter bestrijding van de criminaliteit. ook de tortuur (pijnbank) in de rechtsgang diende te verdwijnen.
juist of onjuist?

juist

De humanitaire hervormingsbeweging in Nederland pleitte ook voor een betere armenzorg, soms ook voor een geleidelijke afschaffing van de slavenhandel en slavernij, en zelfs voor een organisatie van de dierenbescherming.
tastbare resultaten waren maatschappij tot redding van Drenkelingen (1767), instituut voor Doofstommen (1790)
juist of onjuist?

juist

De vragen op deze pagina komen uit de samenvatting van het volgende studiemateriaal:

Veelvormige dynamiek : Europa in het ancien régime, 1450-1800 | 9789058751577 | Willem Frijhoff

Bekijk samenvatting

Een unieke studie- en oefentool
Nooit meer iets twee keer studeren
Haal de cijfers waar je op hoopt
100% zeker alles onthouden

Onthoud sneller, leer beter. Wetenschappelijk bewezen.

Onderwerpen die gerelateerd zijn aan Rede en openbaring in de Verlichting - Twee varianten van de christelijke Verlichting: katholische Aufklarung en protestantse Verlichting

Rede en openbaring in de Verlichting - Twee varianten van de christelijke Verlichting: katholische Aufklarung en protestantse Verlichting

52 belangrijke vragen over Rede en openbaring in de Verlichting - Twee varianten van de christelijke Verlichting: katholische Aufklarung en protestantse Verlichting

Wat is het verschil tussen de katholische Aufklarung en die van de protestanten?

Het uitgangspunt van de vertegenwoordigers van de katholieke aufklarung was verlichter dan dat van de protestanten. Zij waarderden de menselijke natuur en de mogelijkheden van de menselijke reden optimistischer.juist of onjuist?

Waarin verschilden de protestantse verlichting van de katholieke?

1. Wat hield de katholische Aufklärung in?

De protestanten waren wat de katholieken beschouwden als bijgeloof of volksgeloof voor een groot deel bij de reformatie kwijt geraakt. juist of onjuist?

Voor welk probleem kwam de katholieke Verlichting te staan

Wanneer was de kritiek van de verlichte katholieken principieel van karakter?

Welke 'oecumenische' implicaties had de katholische Aufklarung?

2. Soms kreeg de kritiek van de verlichte katholieken (niet zelden jansenisten) een meer principieel karakter. Licht toe.

De aufklarer konden niet volstaan met het bewerkstelligen van een symbiose tussen ratio en revelatio, maar moeste ook uitleggen hoe de openbaring door de kerkelijke traditie werd uitgelegd en toegepast.juist of onjuist?

Waar hadden de vertegenwoordigers van de katholische Aufklärung moeite mee?

Wat waren de gevolgen van de katholieke verlichting?

3. Waarom is het niet verwonderlijk dat een hedendaags historicus de katholische Aufklärung beschouwde als een-op-weg-zijn naar het protestantisme?

4. Waarom zou het bepaald eenzijdig zijn de protestante Verlichting louter aan te merken als het 'ideaaltypische' resultaat waarop alle christelijk-verlichte inspanningen onveranderlijk waren gericht?

Welk duidelijk verschil is er tussen de katholieke Verlichting en de protestante Verlichting

5. Waarom had de verlichte protestantse theologie een breder draagvlak dan de katholieke?

Er was veel overeenkomst tussen katholieke en protestantse verlichting. Wat bleef exclusief reformatorisch?

Hoe kwam het dat het voor orthodoxe protestante groepen moeilijker werd kerkelijke tuchtprocedures in te stellen

6. Wat was grote verschil tussen de protestante en katholieke Verlichting?

De verlichte katholieken (aufklarung) hadden soms ook meer principiele kritiek, ze trokken bepaalde elementen uit de overlevering met een beroep op de openbaring of op het eerste christendom in twijfel. Het ideaal van de vrijwillige armoede diende in ere te worden hersteld. juist of onjuist?

Volgens de vertegenwoordigers van de aufklarung moest er in de kerk vrijheid van meningsuiting zijn voor eenieder die zich liet leiden door de Heilige geest, want waar de Geest des Heren was, heerste vrijheid. juist of onjuist?

Noem enkele verschillen in de verlichting van de katholieken en protestanten

Het gelijktrekken van de katholieke verlichting en de protestantse verlichting doet geen recht aan beide stromingen, aan hun eigen karakter en specifieke aard. juist of onjuist

Door het pietisme kon de theoloog SJ Baumgarten de rationalistische bewijsmethode van filosoof Chr Wolff propageerde juist of onjuist?

Kerkhistoriscus Scholder betoogde dat het samengaan van pietisme en verlichting een typisch Duits verschijnsel was. juist of onjuist?

Tegen de stelling van Scholder is in te brengen dat hoewel het pietisme in belangrijke mate een duits karakter had, de verschuiving van dogmatiek naar ethiek zich in de verlichte eeuw ook bij andere religieuze groeperingen voordeed. juist of onjuist?

Betoogd kan worden dat de symbiose tussen verlichting en christendom eigenlijk een schakering is in het veelkleurige internationale fenomeen van de moderate Enlightment. juist of onjuist?

Het verschil tussen Nederland en andere Europese landen was, dat auteurs in Nederland de natie een heel concrete hoogte konden voorhouden, waar men van afgevallen was: het niveau van de godsdienstige, economische, politieke en culturele bloei van de Gouden eeuw. juist of onjuist?

De groeiende gerichtheid op de historie uit de gouden eeuw in de Nederlanden was onderdeel van de opkomst van het culturele natiebesef in Europa. Het impliceerde dat de geletterde elite zich graag afsloot voor alles wat hiermee onverenigbaar was. juist of onjuist?

De hoofdstroom in Nederland in de Verlichting was gematigd. ER waren echter ook extremere geluiden, zoals Spinoza (1632-1677) , de satirische periodieken van JC Weyerman (1677-1747) en W van Swaanenburg (1675-1728).juist of onjuist?

Het ontbreken van een radicale verlichting in Nederland kan niet meer als een nationaal kenmerk worden gepresenteerd. De overwegend christelijke Verlichting overal in europa is immers het gemeenschappelijke kenmerk. juist of onjuist?

Historiografisch gezien hadden geschiedkundigen geen ook voor het bestaan van een christelijke verlichting tot circa 1960. Ze waren gericht op de grote denkers.juist of onjuist?

Doordat geschiedkundigen (voor 1960) alleen hun blik hadden gericht op de culturele coryfeeen van Europees formaat en op het hoge niveau van de Gouden Eeuw, werd geoordeeld dat de Nederlandse beschaving in de pruikentijd slechts en receptieve, nauwelijks meer creatieve rol had. juist of onjuist?

De 18e eeuwse Nederlandse auteurs hebben geen grote bijdrage geleverd aan het deistische debat in Frankrijk en Engelang, maar de populariteit van de fysicotheologie is een teken dat de Republiek aansluiting had bij de moderate Enlightenment, volgens de moderne historiografie. juist of onjuist?

Belangrijk voor de populariteit van de fysicotheologie in de 2e helft 18e eeuw was Johannes Florentius Martinet (1729-1795) met zijn Katechismus der natuur (4 delen 1777-1779).juist of onjuist?

Ook in Nederland fungeerde de fysicotheologie (en de gehele natuurlijke godgeleerdheid) van oudsher primair als een voorbereiding op de geopenbaarde. eind 18e en begin 19e eeuw kreeg de rede zoveel autonomie dat zij eerder als filter dan als ondersteuning van de openbaring werkte. juist of onjuist?

Nederland voldeed ook ruimschoots aan het tweede criterium van de Christelijke verlichting, namelijk een optimistischer wordend mensbeeld. Zo werd door M Nieuwenhuyzen (1759-1793) de erfzonde ontkent. hij zocht de oorzaak van wreedheid in een verkeerde opvoeding. juist of onjuist?

Volgens M Nieuwenhuyzen (1759-1793) was deugdzaamheid aan te leren en daarom diende ook in Nederland de educatie een grondige verbetering te ondergaan. (gebaseerd op Locke / filantropijnen)juist of onjuist?

In de in 1792 opgerichte Nutsscholen kregen de nieuwe pedagogische inzichten praktisch gestalte.juist of onjuist.

Onderwerpen die gerelateerd zijn aan Rede en openbaring in de Verlichting - Twee varianten van de christelijke Verlichting: katholische Aufklarung en protestantse Verlichting